Ο Νους

Εικ. από εδώ

ΕΥΧΗ // π. Παναγιώτης Βαρδουνιώτης 

Στο ευαγγελικό ανάγνωσμα της Παραβολής του Καλού Σαμαρείτη, ο Κύριος, έκανε λόγο για τον ασθενή από την αμαρτία άνθρωπο, και την μεταφορά του από τον καλό Σαμαρείτη, τον Χριστό δηλ. στο Πανδοχείο, την Εκκλησία δηλ. για να θεραπευτεί ο άνθρωπος από την αμαρτία.

Στη σημερινή περικοπή ο Κύριος μας μιλά για την φύση της αμαρτίας. Ο Κύριος όπως ο ίδιος μας λέει στο ευαγγέλιο του Ματθαίου, μιλούσε με παραβολές, ώστε αυτοί που βλέπουν μόνο με τα σωματικά τους μάτια και δεν βλέπουν με τα μάτια της ψυχής και αυτοί που ακούν μόνο με τα σωματικά τους αυτιά να μην βλέπουν και να μην κατανοούν τα λεγόμενα. Συνεπώς ο Χριστός στις παραβολές μιλά για αυτά που δεν φαίνονται με τα σωματικά μας μάτια και γι’ αυτά που δεν ακούγονται με τα σωματικά μας αυτιά. Δηλαδή τα νοητά τα νοερά.

      Στην σημερινή παραβολή (του άφρονα πλούσιου) μιλά για κάποιον πλούσιο άνθρωπο, του οποίου τα χωράφια έκαναν πολλούς καρπούς, και η αγωνία αυτού του ανθρώπου είναι που θα αποθηκεύσει αυτά τα αγαθά για να τα απολαύσει. Και αυτόν τον άνθρωπο ο Χριστός τον ονομάζει άφρων. Τι αλήθεια σημαίνει το όνομα άφρων; Η λέξη άφρων είναι σύνθετη. Αποτελείται από το στερητικό α, που σημαίνει άρνηση, και την λέξη φρην γενική της φρενός και στον πληθυντικό οι φρένες. Σύμφωνα με το Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης του Ιωάννη Σταματάκου, οι φρένες είναι αυτό που σήμερα αποκαλείται διάφραγμα. Δηλ. ο μυς εκείνος που βρίσκεται γύρω από την καρδιά και διαχωρίζει την καρδιά από τα υπόλοιπα σπλαχνικά όργανα. Αυτός ο μυς, από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων, σημαίνει την πνευματική καρδιά, τον νου, την νόηση το λογικό. Ακόμα και σήμερα αυτή της έννοια έχει, όταν λέμε π.χ. για κάποιον ότι έχει σώας τας φρένας, θέλοντας να πούμε ότι ο νους του είναι υγιής.  Με την έννοια αυτή του νου, χρησιμοποιείται η λέξη φρένες, στη γλώσσα της Αγίας Γραφής και των αγίων Πατέρων. Ποια είναι η λειτουργία του νου, σύμφωνα με την Αγία Γραφή; Σύμφωνα με την διήγηση του 2^ου κεφαλαίου του βιβλίου της Γενέσεως, ο άνθρωπος ζούσε κοντά στον Θεό και τον έβλεπε και συνομιλούσε μαζί του. 

Πώς όμως ο άνθρωπος έβλεπε τον Θεό, αφού ο Θεός είναι αόρατος; Ο Χριστός μας λέγει στους μακαρισμούς: «Μακάριοι αυτοί που έχουν καθαρή καρδιά, γιατί αυτοί θα δουν τον Θεό». Η πνευματική καρδιά, ως κέντρο της ψυχής, του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου, είναι ο χώρος όπου κατοικεί ο Θεός, όπως λέει ο απ. Παύλος, μιλώντας προς τους Αθηναίους: «Ο Θεός που δημιούργησε τον κόσμο, δεν κατοικεί σε ναούς που έφτιαξαν ανθρώπινα χέρια». Ο Θεός κατοικεί στην καρδιά του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον λόγο του Χριστού, ο νους είναι ο οφθαλμός της ψυχής. Έτσι στην φυσική του κατάσταση ο νους εισερχόμενος εντός της καρδιάς θεωρεί τον Θεό. Ο άνθρωπος λοιπόν πριν την πτώση του, εντός του παραδείσου, έβλεπε τον Θεό ως φως διά του νου, και διά του νου πάλι συνομιλούσε μαζί του. Αφού όπως γράφει ο άγιος Νείλος ο ασκητής , στα κεφάλαια περί προσευχής: «Η προσευχή είναι ομιλία του νου με τον Θεό». 

Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με την εμπειρία των αγίων Πατέρων, ο νους είναι η νοερά ενέργεια της ψυχής, διά της οποίας ο νους θεωρεί τον Θεό ως φως, εντός της καρδιάς και συνομιλεί μαζί του. Όμως ο νους με ευθύνη του ανθρώπου αρρώστησε. Τι σημαίνει αρρώστησε ο νους; Ενώ ο νους στη φυσική του κατάσταση κινείται εντός της καρδιάς, ασθένεια του νου σημαίνει ότι ο νους διεσκορπίσθηκε διά των αισθήσεων στα έξω, στην κτίση, στα υλικά και προσκολλήθηκε σε αυτά. Αυτή είναι η ασθένεια, η ρίζα της αμαρτίας. Η διασκόρπιση του νου στα υλικά αγαθά και η φυλάκισή του σε αυτά. Όπως γράφει ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής: «Όταν δεις τον νου σου να ασχολείται με ευχαρίστηση με τα υλικά και να καταγίνεται με τα νοήματά τους, να γνωρίζεις ότι μάλλον τα υλικά αγαπά και προσκολλάται σ’ αυτά παρά στον Θεό. Ο νους που ενώνεται με τον Θεό και παραμένει προσκολλημένος στον Θεό με προσευχή και αγάπη, γίνεται σοφός και αγαθός και δυνατός και φιλάνθρωπος και ελεήμων και μακρόθυμος. Δηλαδή αποκτά τα ιδιώματα του Θεού. Ενώ όταν απομακρύνεται από τον Θεό, ή γίνεται κτηνώδης, καθώς γίνεται φιλήδονος, ή θηριώδης μαχόμενος για τα υλικά με τους άλλους ανθρώπους».

 Έτσι ο Χριστός αποκαλεί τον άνθρωπο της σημερινής παραβολής άφρων, γιατί οι φρένες του, ο νους του είναι άρρωστος και δεν λειτουργεί κατά φύσιν. Δηλ. ενώ έπρεπε να ήταν προσκολλημένος στα θεία νοήματα και να βλέπει τον Θεό, αντιθέτως ο νους του είχε απομακρυνθεί από τον Θεό και είχε προσκολληθεί στα υλικά αγαθά που καρποφόρησαν τα κτήματά του.

      Υπάρχει θεραπεία του νου; Όλη η Αγία Γραφή αναφέρεται στην θεραπεία του νου. Η θεραπεία του νου είναι η μετάνοια. Βλέπετε και η λέξη μετάνοια έχει μέσα της, στο δεύτερο συνθετικό, τον νου. Εφόσον η αρρώστια, η αμαρτία, οφείλεται στη διασκόρπιση του νου προς τα έξω, τα υλικά αγαθά και η φυλάκισή του σε αυτά, η θεραπεία του συνίσταται στην ελεύθερωση του νου από τα υλικά και η επιστροφή του στο χώρο της καρδιάς. Αντίθετο του άφρονες είναι οι θεόφρονες, όπως ψάλλει η Εκκλησία στον κανόνα του ακαθίστου ύμνου: «Ουκ ελάτρευσαν την κτίση οι θεόφρονες, παρά τον κτίσαντα». Αυτοί που έχουν υγιή νου, δηλ. νου προσκολλημένο στον Θεό, δεν λατρεύουν τα υλικά, αλλά τον Δημιουργό αυτών, τον Θεό. 

Ο Μ.Βασίλειος λέει: «Ο νους που δεν διασκορπίζεται επί τα έξω, δηλ. δεν διαχέεται διά των αισθητηρίων προς τα υλικά, και επιστρέφει προς τον εαυτό του, στο χώρο της καρδιάς, διά αυτής της επιστροφής στ χώρο της καρδιάς αναβαίνει, υψούται προς τον Θεόν». Αυτή είναι η θεραπεία. Να επιστρέψει ο νους στο χώρο της καρδιάς και εκεί να δει τον Θεό, αφού η «Βασιλεία του Θεού εντός ημών εστί». Ο άγιος Θαλάσσιος ο Λίβυος γράφει: «Αδύνατο ο νους να αφιερωθεί στον Θεό, αν δεν αποκόψει την σχέση του με την αίσθηση και τα υλικά». Και πάλι ο ίδιος: «Περιμάζεψε την ψυχή σου από την αίσθηση των υλικών, και τότε ο νους σου βρίσκεται στον Θεό και στα νοητά».

Η ψυχή αποτελείται από τρία μέρη. Το θυμοειδές, δηλ. το κέντρο του θυμού και των ορμών, το επιθυμητικό, δηλ. το κέντρο των επιθυμιών και των παθών, και το λογιστικό, δηλ. τον νου και την διάνοια. Λέει ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής: «Θεράπευσε το θυμοειδές, τον θυμό και τις ορμές, με την αγάπη και την ελεημοσύνη. Το επιθυμητικό μάρανέ το με την νηστεία και την εγκράτεια. Και στο λογιστικό, στο νου, δώσε φτερά με την προσευχή». Όταν ο νους παύει να ενοχλείται από τα αισθητά, τα υλικά, τότε ελεύθερα υψώνεται προς τα θεία νοήματα και τον Θεό.

       Να δούμε πως η Αγία Γραφή περιγράφει την θεραπεία του νου. Στο βιβλίο του προφήτη Αμβακούμ, στο 2^ο κεφάλαιο και στον 1^ο στίχο γράφει: «Επί της φυλακής μου στήσομαι και επιβήσομαι επί πέτραν και αποσκοπεύσω του ιδείν τι λαλήσει εν εμοί και τι αποκριθώ επί τον ελεγχόν μου». Λέει ο προφήτης: Θα σταθώ με προσοχή στη φύλαξη του νου μου για να μην διασκορπισθεί διά των αισθήσεων προς τα έξω, και τότε ο νους μου θα ανεβεί προς τα θεία νοήματα για να ακούσω τον Θεό τι θα μου πει μέσα μου, στην καρδιά μου, και εγώ να του απαντήσω για τον έλεγχό του. Είναι ξεκάθαρο πως ο προφήτης φυλάει διά της προσευχής τον νου του να μην διαχυθεί προς τα υλικά και έτσι μόνο να ακούσει τον Θεό μέσα του. 

 Ο Κύριος μιλώντας για την προσευχή, στην επί του όρους ομιλία, λέει: «Όταν προσεύχεσαι, είσελθε στο ταμείο σου, δηλαδή να εισέλθει ο νους μέσα στη καρδιά, και κλείσε την θύρα σου, δηλαδή κλείσε τις αισθήσεις σου για να μην ενοχληθεί ο νους από τα νοήματα των υλικών, και έτσι προσευχήσου μέσα στην καρδιά σου στον Θεό και ο Θεός που βλέπει μέσα στις καρδιές των ανθρώπων θα σου αποδώσει τους καρπούς της καθαρής προσευχής σου, θα σου φανερωθεί». Βλέπουμε ότι ο Κύριος μας συμβουλεύει να φυλάσσουμε τον νου από τις αισθήσεις  την ώρα της προσευχής μας και να εισερχόμεθα διά του νου μέσα στην καρδιά μας και εκεί να προσευχόμεθα. Αυτό οι Πατέρες το ονόμασαν νοερά καρδιακή προσευχή. 

Ας δούμε όμως και ένα κάπως περίεργο περιστατικό που μας διηγείται ο Μωυσής στο βιβλίο της Γενέσεως. Ένα βράδυ ο Ιακώβ πάλευε όλη νύκτα μ’ έναν άγνωστο. Και εκεί κατά το πρωί του λέει ο άγνωστος: αφησέ με να φύγω. Και του απαντά ο Ιακώβ: Δεν σ’ αφήνω αν πρώτα δεν με ευλογήσεις. Του λέει ο άγνωστος: Πως σε λένε; Ιακώβ του απαντά αυτός. Και τότε του λέει ο άγνωστος. Από εδώ και στο εξής δεν θα ονομάζεσαι Ιακώβ, αλλά Ισραήλ, και έφυγε. Ο Ιακώβ ονόμασε αυτόν το τόπο Φανουήλ, που σημαίνει είδα τον Θεό και αυτό είναι η σωτηρία της ψυχής μου. (Γεν.32,25-30). 

Οι Πατέρες ερμηνεύοντας αυτό το χωρίο, στην πάλη του Ιακώβ είδαν τον αγώνα του Ιακώβ στην προσευχή να κρατήσει τον νου μέσα στη καρδιά, μακριά από τις αισθήσεις και έτσι να καταφέρει να δει τον Θεό και να ονομαστεί από τον Θεό Ισραήλ, που κατά τον άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο και τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, Ισραήλ σημαίνει νους ο ορών τον Θεό. Έτσι η λέξη Ισραήλ στην Αγία Γραφή δεν σημαίνει γεωγραφικό τόπο αλλά τον άνθρωπο που διά της προσευχής κρατώντας τον νου καθαρό από νοήματα και συνεργούσης της θείας χάριτος βλέπει τον Θεό ως φως.

Αυτή η πάλη του νου να μην διασκορπισθεί διά των αισθήσεων στα υλικά πράγματα, αλλά να παραμείνει μέσα στο χώρο της καρδιάς, συμβαίνει και στην Θ. Λειτουργία. Η Θ. Λειτουργία διαιρείται σε δύο μέρη, το θεολογικό που τελειώνει με την ανάγνωση του ευαγγελίου, και το θεουργικό που αρχίζει με τον χερουβικό ύμνο και τελειώνει με την Θεία Κοινωνία. Διά του χερουβικού ύμνου η Εκκλησία μας προτρέπει: «πάσαν βιοτικήν αποθώμεθα μέριμναν». Δηλ. να φυλάξουμε τον νου όχι μόνο από τα υλικά αγαθά, αλλά ακόμη και από αυτά τα αναγκαία. Και πώς θα γίνει αυτό; Μας προτρέπει η Εκκλησία: «Τας θύρας τας θύρας! Εν σοφία πρόσχωμεν». Τις πόρτες να φυλάξουμε, τις πόρτες. Ποιες είναι οι πόρτες; Οι πέντε αισθήσεις η όραση, η ακοή, η αφή, η γεύση και η όσφρηση, διά των οποίων ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον υλικό κόσμο. 

Μας προτρέπει λοιπόν η Εκκλησία να φυλάξουμε να μην διαχυθεί ο νους μας διά των αισθήσεων στα υλικά πράγματα, αλλά να μείνει μέσα στο χώρο της καρδιάς, γιατί εκεί αργότερα κατά την Θεία Κοινωνία θα γνωρίσει τον Θεό. Και πάλι η Εκκλησία μας προτρέπει: «Άνω σχώμεν τας καρδίας». Τις καρδιές μας ας τις υψώσουμε μόνο στον Θεό. Και έτσι με καθαρή καρδιά και νου απαλαγμένο από περισπασμούς προς τα έξω, αμέσως μετά την Θεία Κοινωνία, ψάλλουμε: «Είδομεν το φως το αληθινό». Δηλ. είδαμε , διά του νου μέσα στην καρδιά μας, τον Θεό που είναι το αληθινό φως, όπως τον ομολογούμε και στο σύμβολο της πίστεως. Εμείς όσοι δεν βλέπουμε τον Θεό, είναι γιατί ο νους μας είναι διαχυμένος στα υλικά πράγματα και η καρδιά μας είναι γεμάτη επιθυμίες και πάθη προς αυτά. Επιτρέψτε μου να τελειώσω με έναν λόγο του αγίου Ιγναντίου του Θεοφόρου. Μια αρχαία παροιμία λέει: «Εκ του οράν το εράν». Δηλ. από αυτά που βλέπουμε δημιουργείται ο έρωτας. 

Και ο Φιλόστρατος, αρχαίος Έλληνας σοφιστής του 3^ου και δευτέρου αιώνος π.Χ. λέει: «Ει γάρ εκ του οράν το εράν, τυφλοί οι μη ερώντες». Δηλ. εάν από αυτά που βλέπουμε δημιουργείται ο έρωτας, τότε αυτοί που δεν ερωτεύονται είναι τυφλοί. Ο άγιος Ιγνάτιος γνωρίζοντας τα προαναφερόμενα λέει: «Εάν οράν μη εράν και εάν εράν μη οράν». Δηλ. εάν βλέπεις μην ερωτεύεσαι, μην προσκολλάσαι σ’ αυτά που βλέπεις. Και εάν ερωτεύεσαι αυτά που βλέπεις τότε καλύτερα να μην βλέπεις. Ας προσευχηθούμε να αποκτήσουμε και εμείς θεόφρονα νου, ώστε να βλέπουμε μόνο προς τον Θεό και να προσκολλώμεθα μόνο σ’ Αυτόν. Α Μ Η Ν!!