Γάμος: Μία διά βίου ταλαιπωρία

Του π. Στεφάνου Φρήμαν
Μετάφραση Κ. Ν.
ΟΟΔΕ / Glory 2 God for all things

Το άρθρο αυτό εμφανίσθηκε για πρώτη φορά το 2015. Σκέφθηκα, πως αξίζει να το επαναδημοσιεύσω προς τιμήν του εορτασμού των 50 χρόνων γάμου μου και της συζύγου μου, μαζί με τα παιδιά και τα εγγόνια μου και πλήθος φίλων. Η Ακολουθία (μια Παράκληση με πρόσθετες προσευχές κατάλληλες για την περίσταση) είχε πολλές από τις προσευχές από τη γαμήλια Ακολουθία, με αλλαγές όπου άρμοζε για τις ανάγκες. Είναι πολύ διαφορετικό, το να βλέπεις τον γάμο από την θέση των 50 χρόνων συγκριτικά με την ημέρα του γάμου της νιότης. Η αγαπημένη μου σύζυγος ανέχεται στοργικά την περιγραφή μου για τον γάμο ως «μία δια βίου ταλαιπωρία». Ο ιερέας που χοροστάτησε σε αυτή την Ακολουθία για μάς, γενναιόδωρα παρέθεσε και λεπτομέρειες από αυτό το άρθρο.

Δεν μπορώ παρά να προσευχηθώ για τους πολλούς γάμους εκεί έξω: πως ό,τι υπομείνετε μέσα σε αυτή την μυστηριακή ζωή θα αφθονεί υπέρ της σωτηρίας σας, και υπέρ της σωτηρίας όλων γύρω σας. Θα το έκανα αυτό με ανυπομονησία, ξανά και ξανά! Ο Θεός να σας χαρίσει χρόνια πολλά!

*****

Όταν έρχονται ζευγάρια στους Ιερείς να συζητήσουν για τις τελετές του γάμου τους, οι Ιερείς πιστεύουν πως έχει κάποιο ενδιαφέρον να τους ρωτήσουν «αν αγαπιούνται». Τι ανόητη ερώτηση! Πώς μπορούν να το γνωρίζουν; Ο χριστιανικός γάμος δεν έχει να κάνει με το αν είσαι ερωτευμένος. Ο χριστιανικός γάμος σάς δίνει την πρακτική για μια διά βίου αφοσίωση, ώστε να μπορέσετε κάποτε να διαπιστώσετε -μελετώντας τον αναδρομικά- αν μπορείτε να ονομάσετε αγάπη τον γάμο σας. Είναι μια δύσκολη πειθαρχία, πολυετούς διάρκειας. – Stanley Hauerwas

Κανένα ζήτημα στον σύγχρονο κόσμο δεν φαίνεται να πιέζει την Εκκλησία με τόση δύναμη όσο αυτά που αφορούν το σεξ και τον γάμο. Η λεγόμενη Σεξουαλική Επανάσταση έχει, ως επί το πλείστον, καταφέρει να αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο η κουλτούρα μας κατανοεί και τα δύο αυτά θέματα. Αντλώντας από ένα εξαιρετικά επιλεκτικό (και μερικές φορές αντιφατικό) σύνολο πολιτικών, κοινωνιολογικών και επιστημονικών επιχειρημάτων, οι αντίπαλοι της χριστιανικής παράδοσης πιέζουν για μια ριζική μεταρρύθμιση, με μια ανεμελιά που φέρει όλα τα χαρακτηριστικά μιας επανάστασης. Και έχουν ήδη αρχίσει να επηρεάζουν.

Αυτοί που επανδρώνουν τα οδοφράγματα περιγράφουν τους εαυτούς τους ως «υπερασπιστές του γάμου». Αυτό είναι μια βαθύτατη ανακρίβεια: ο γάμος, ως θεσμός, έχει παραδοθεί εδώ και πολύ καιρό. Οι σημερινές μάχες δεν αφορούν τον γάμο, αλλά απλώς το μοίρασμα των λαφύρων μετά από την καταστροφή του - πολύ αργά για να τον υπερασπιστούμε τον γάμο. Αντί να υπερασπίζεται ο γάμος, πρέπει να διδάσκεται και να βιώνεται.

Η Εκκλησία πρέπει να είναι πρόθυμη να γίνεται ο τόπος όπου λαμβάνει χώρα αυτή η διδασκαλία καθώς και ο τόπος που μπορεί να στηρίξει τα ζευγάρια στον αγώνα που απαιτείται για να την βιώνουν. Ευτυχώς, η πνευματική κληρονομιά της Εκκλησίας Την έχει προικίσει με όλα τα απαραίτητα εργαλεία για αυτό το έργο. Το μόνο που λείπει είναι οι άνθρωποι που προθυμοποιούνται να μπούνε στον αγώνα.

Οι νόμοι για τον γάμο ήταν κάποτε το νομικό πλαίσιο μιας χριστιανικής κουλτούρας. Παρά το ρημαδιό που προξενήθηκε από τον Διαφωτισμό και την Μεταρρύθμιση, το γενικό πλαίσιο του γάμου παρέμεινε ανέγγιχτο. Η Εκκλησία, σε πολλές χώρες, ιδιαίτερα σε εκείνες της αγγλικής νομικής παράδοσης, ενήργησε ως βραχίονας του Κράτους, ενώ το Κράτος ενεργούσε για την υποστήριξη του χριστιανικού ιδεώδους του γάμου. Όπως σημείωσε ο Hauerwas στο εισαγωγικό απόσπασμα, ο γάμος ως θεσμός ποτέ δεν αφορούσε παραδοσιακά την ρομαντική αγάπη: αφορούσε την αφιέρωση, την σταθερότητα, την πατρότητα και το καθήκον απέναντι στην οικογένεια. Η παραδοσιακή δυτική ιεροτελεστία γάμου ποτέ δεν ρωτούσε το ζευγάρι: «Τον αγαπάς;» Απλώς ρωτούσε: «Υπόσχεσαι να αγαπάς;» Αυτή η απλή υπόσχεση ήταν μόνο μια από τις πολλές ερωτήσεις:

«Θα έχεις αυτήν την γυναίκα ως έγγαμη σύζυγό σου, για να ζείτε μαζί σύμφωνα με την διάταξη του Θεού μέσα στο ιερό καθεστώς του Γάμου; Θα την αγαπάς; Θα την παρηγορείς; θα την τιμάς και θα την φυλάς, και στην αρρώστια και στην υγεία; Και απαρνούμενος κάθε άλλη, θα φυλάξεις τον εαυτόν σου μόνο για εκείνη, για όσο θα ζείτε και οι δύο;»

Και αυτό:

«Εγώ ο ….. παίρνω εσένα …… ως έγγαμη σύζυγό μου, για να σε έχω και να σε κρατώ από σήμερα και στο εξής, στα καλύτερα, στα χειρότερα, στα πλουσιότερα, στα φτωχότερα, σε αρρώστια και σε υγεία, για να σε αγαπώ και να σε περιθάλπω, μέχρι να μας χωρίσει ο θάνατος. Σύμφωνα με την αγία διάταξη του Θεού, θα τηρήσω την δέσμευσή μου.»

Προφανώς, η πρωταρχική πρόθεση αυτών των υποσχέσεων ήταν η πιστή αφοσίωση κάτω από όλες τις περιστάσεις κατά την διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής. Οι νόμοι που περιέβαλλαν τον γάμο υπήρχαν για να επιβάλουν αυτή την υπόσχεση, και επιδίωκαν να δυσκολεύουν τα αντίθετα.

Το διαζύγιο ήταν δύσκολο να αποκτηθεί – απαιτούνταν μεγάλες περίοδοι αναμονής και έπρεπε να πληρούνται πολύ συγκεκριμένες προϋποθέσεις για να χορηγηθεί διαζύγιο. Οι εκκλησίες έκαναν τον επόμενο γάμο τουλάχιστον αρκετά δύσκολο. Οι υποχρεώσεις προς τα παιδιά ήταν πάρα πολύ καλά καθορισμένες και βασισμένες σε γονικά (βιολογικά) δικαιώματα και υποχρεώσεις. Μάλιστα, υπήρχε ένα μεγάλο σύμπλεγμα οικογενειακών νόμων που «έγερνε» την κουλτούρα προς τον γάμο σε κάθε στροφή τους.

Φυσικά, τίποτα από αυτά δεν θα αντιπροσώπευε οποιοδήποτε όφελος αν δεν υπήρχε η αντανάκληση και μιας πολιτιστικής συναίνεσης. Σε αντίθεση με τα δημοφιλή ρητά, η ηθική μπορεί όντως να νομοθετηθεί (οι νόμοι δεν κάνουν σχεδόν τίποτα άλλο). Όμως οι ηθικοί νόμοι απλώς βιώνονται ως καταπίεση, αν δεν συμφωνούν γενικά με την ηθική συναίνεση ενός πολιτισμού. Οι νόμοι που υποστήριζαν τον γάμο από μόνοι τους αποτελούσαν πολιτιστική συναίνεση: οι άνθρωποι ένιωθαν πως αυτοί οι νόμοι ήταν εγγενώς σωστοί.

Παρενθετικά, πρέπει επίσης να αναφερθεί ότι οι νόμοι που διέπουν τον γάμο και την περιουσία συχνά έκλιναν εναντίον των γυναικών – αλλά αυτό είναι ένα θέμα που δεν θα εξετάσω σε αυτό το άρθρο.

Η ηθική συναίνεση που διέπει τον γάμο άρχισε να διαλύεται κυρίως την εποχή μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο στους δυτικούς πολιτισμούς. Υπάρχουν πολλές αιτίες που συνέβαλαν σε αυτή την κατάρρευση. Ο αγαπημένος μου «φταίχτης» είναι η ταχεία ευχέρεια της μετακίνησης (ιδιαίτερα στην Αμερική) που κατέστρεψε τη σταθερότητα της διευρυμένης οικογένειας και την εξατομίκευση της οικογενειακής ζωής.

Το πρώτο σημαντικό νομικό πλήγμα σε αυτή την παραδοσιακή τάξη ήταν η θέσπιση νόμων διαζυγίου «άνευ υπαιτιότητας», στους οποίους δεν χρειαζόταν να δοθούν λόγοι για διαζύγιο. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτά θεσπίστηκαν για πρώτη φορά στην Ρωσία στις αρχές του 1918, λίγο μετά την Επανάσταση των Μπολσεβίκων. Ο σκοπός (όπως αναφέρεται στην Βικιπαίδεια) ήταν να «επαναστατικοποιήσει την κοινωνία σε κάθε επίπεδο». Το πείραμα αυτό αργότερα αντιμετώπισε σημαντικές αναθεωρήσεις. Η πρώτη Πολιτεία που θέσπισε τέτοιους νόμους στις ΗΠΑ ήταν η Καλιφόρνια, η οποία δεν το είχε κάνει μέχρι το 1969. Έκτοτε τέτοιου είδους νόμοι έχουν γίνει κανονιστικοί/ρυθμιστικοί σε ολόκληρη την χώρα.

Αυτές οι αλλαγές στους νόμους για τον γάμο συνοδεύτηκαν από μια εξέλιξη στην πολιτιστική έννοια του γάμου. Από την προηγούμενη δέσμευση για μια ουσιαστικά αδιάλυτη ένωση, ο γάμος έχει μεταμορφωθεί σε μια συμβατική συμφωνία μεταξύ δύο ατόμων για τους δικούς τους αυτοπροσδιοριζόμενους σκοπούς.

Σύμφωνα με μια μελέτη του 2002, μέχρι την ηλικία των 44 ετών, περίπου το 95 τοις εκατό όλων των Αμερικανών ενηλίκων έχουν προβεί σε προγαμιαίο σεξ. Σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να πούμε ότι σχεδόν όλοι οι Αμερικανοί, μέχρι την μέση ηλικία, έχουν προβεί σε σεξ εκτός γάμου.

Είναι σαφείς οι λόγοι αυτοί για να κατανοήσουμε πως είναι απλώς πάρα πολύ αργά πλέον για την «υπεράσπιση του γάμου». Η Παράδοση έχει γίνει κάτι το ξεπερασμένο. Τίποτα όμως από αυτά δεν λέει ότι η Παράδοση είναι εσφαλμένη, ή με οποιονδήποτε τρόπο λάθος.

Φυσικά, υπάρχουν πολλά «υπολείμματα» του παραδοσιακού χριστιανικού γάμου. Οι περισσότεροι άνθρωποι εξακολουθούν να φαντάζονται πως ο γάμος θα είναι για μια ολόκληρη ζωή, αν και ανησυχούν πως κατά κάποιον τρόπο μπορεί οι ίδιοι να μην είναι τόσο τυχεροί. Τα δε προγαμιαία συμβόλαια είναι πρωτίστως εργαλεία των πλουσίων. Όμως όλα τα συναισθήματα που περιβάλλουν τις ισόβιες δεσμεύσεις είναι ακριβώς αυτό: συναισθήματα. Δεν βασίζονται στους πιο προφανείς λόγους για τις δια βίου σχέσεις. Μάλλον τις εντάσσουν στο είδος των παραμυθιών: «και έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα».

Ο κλασικός χριστιανικός γάμος ανήκει στο είδος του μαρτυρίου. Είναι μια δέσμευση μέχρι τον θάνατο. Όπως σημειώνει ο Hauerwas: «Η αφοσίωση κατά την διάρκεια μιας ζωής καθορίζει τι σημαίνει να «αγαπάς» κάποιον. Στο τέλος μιας αφοσιωμένης ζωής, μπορούμε να πούμε για κάποιον: ‘Αυτός όντως αγαπούσε τη γυναίκα του’».

Κάποιοι έχουν αρχίσει να γράφουν για την λεγόμενη «Επιλογή του Βενέδικτου – Μια Στρατηγική για Χριστιανούς σε ένα Μετα-Χριστιανικό Έθνος» (“Benedict Option, A Strategy for Christians in a Post-Christian Nation”), μια έννοια που εισήγαγε για πρώτη φορά ο Alasdair MacIntyre στο βιβλίο του, «Αfter Virtue: A Study in Moral Theory» (Μετά από την Αρετή – Μια Μελέτη στην Θεωρία της Ηθικής). Συγκρίνει την σύγχρονη κατάσταση με εκείνη της κατάρρευσης του αυτοκρατορικού Ρωμαϊκού Χριστιανισμού στην Δύση (ήτοι, τους Σκοτεινούς Αιώνες). Ο χριστιανικός πολιτισμός, σημειώνει ο MacIntyre, δεν ανοικοδομήθηκε μέσω μιας μεγάλης κατακτητικής ή νομοθετικής δύναμης, αλλά μέσω της υπομονετικής αντοχής των μικρών μοναστικών κοινοτήτων και των γύρω χριστιανικών χωριών. Αυτό το μοτίβο σημάδεψε την εξάπλωση του χριστιανικού πολιτισμού για πολλούς αιώνες σε πολλά μέρη, τόσο στην Ανατολή όσο και στην Δύση.

Μοιάζει σαφές, πως μια νομοθετική επιλογή αποτελεί εδώ και καιρό αμφιλεγόμενο ζήτημα. Όταν το 95 τοις εκατό του πληθυσμού προβαίνει σε σεξ εκτός γάμου (κάποια στιγμή), καμία νομοθεσία παραδοσιακού τύπου δεν πρόκειται να κάνει την διαφορά. Το μεγαλύτερο ερώτημα είναι κατά πόσο ένα τέτοιο πολιτιστικό παλιρροϊκό κύμα θα ποτίσει την διδασκαλία της Εκκλησίας ή θα την καταστήσει αδρανή – σαν μια Κανονική μαρτυρία μιας περασμένης εποχής, που να αναγνωρίζεται ίσως στην εξομολόγηση, αλλά άσχετη με τις καθημερινές επιλογές (αυτό ισχύει ήδη σε πολλά μέρη).

Η «Επιλογή του Βενέδικτου» μπορεί να κριθεί μόνο κατά την διάρκεια των αιώνων - αναμφίβολα προς απογοήτευση της ανυπόμονης εποχής μας. Αλλά, όπως σημειώθηκε, αυτά τα πράγματα που απαιτούνται είναι ήδη σε μεγάλο βαθμό στη θέση τους. Η ιεροτελεστία του γάμου (σε εκείνες τις Εκκλησίες που αρνούνται τα τωρινά λάθη) παραμένει προσηλωμένη στην δια βίου ένωση ενός άνδρα και μιας γυναίκας με καθαρά δηλωμένους στόχους αφοσίωσης. Οι κανονικοί νόμοι που υποστηρίζουν τέτοιους γάμους παραμένουν άθικτοι. Αυτό που είναι σε έλλειψη είναι η επαρκής διδασκαλία και διαμόρφωση στις αρετές που απαιτούνται για την βίωση το μαρτυρίου του γάμου.

Ο σύγχρονος πολιτισμός έχει δώσει έμφαση στην ταλαιπωρία ως κάτι το ανεπιθύμητο, και ως αντικείμενο που πρέπει να διορθωθεί. Οι πόροι μας αφιερώνονται στον τερματισμό της ταλαιπωρίας, και όχι στην αντοχή του. Φυσικά, ο διαρκής μύθος της Νεωτερικότητας είναι πως η ταλαιπωρία μπορεί να εξαλειφθεί. Αυτό ούτε αλήθεια είναι, ούτε επιθυμητό.

Οι αρετές της υπομονής, της αντοχής, της θυσίας, της ανιδιοτέλειας, της γενναιοδωρίας, της καλοσύνης, της σταθερότητας, της αφοσίωσης και άλλων τέτοιων ιδιοτήτων είναι αδύνατες χωρίς την παρουσία της ταλαιπωρίας. Η χριστιανική πίστη δεν υποτιμά την ανακούφιση του πόνου, αλλά ούτε την καθιστά οριστική για την απόκτηση της αρετής. Ο Χριστός είναι ξεκάθαρος, στο ότι όλοι θα υποφέρουν. Είναι λίγο-πολύ αλήθεια, πως τίποτα καλό δεν συμβαίνει στην ανθρώπινη κοινωνία, παρά μόνο μέσω της εκούσιας ταλαιπωρίας κάποιου ατόμου ή ατόμων. Η καλοσύνη μέσα στην ζωή μας έχει τις ρίζες της μέσα στην χάρη των ηρωικών πράξεων.

Ελλείψει σταθερών, ισόβιων, αυτοθυσιαστικών γάμων, όλη η συζήτηση για το σεξ και την σεξουαλικότητα περιορίζεται σε αφηρημένες έννοιες. Μια εύγλωττη απόδειξη υπέρ των παραδοσιακών οικογενειών γίνεται επί του παρόντος από το χάος και την δυσλειτουργία που τέθηκε σε κίνηση από την απουσία αυτών. Κανένα πλήθος νομοθεσιών ή κοινωνικών προγραμμάτων δεν θα καταφέρει να αντικαταστήσει τις πιο φυσικές ανθρώπινες παραδόσεις. 

Η κοινωνική διάβρωση που αντιπροσωπεύεται από τις υπερπλήρεις φυλακές μας, τις γεννήσεις εκτός γάμου (πάνω από 40 τοις εκατό στον γενικό πληθυσμό και πάνω από 70 τοις εκατό μεταξύ των μη Ισπανόφωνων Αφροαμερικανών), και παρόμοια φαινόμενα συνεχίζουν να προβλέπουν μια κατάρρευση της ευγένειας στο πιο θεμελιώδες επίπεδο. Περάσαμε σε «Σκοτεινό Αιώνα» προ καιρού. Η «Επιλογή Βενέδικτου» είναι ήδη σε ισχύ. Βρίσκεται μέσα στην ενορία σας και μέσα στον γάμο σας. Κάθε μέρα που υπομένετε και επιτυγχάνετε μια αφοσιωμένη ένωση με τον(/την) σύζυγο και τα παιδιά σας είναι μια ηρωική πράξη ζωής, γεμάτη Χάρη.

Δεν μας υποσχέθηκαν πως η «Επιλογή» θα είναι επιτυχής ως μια πολιτισμική θεραπεία. Τέτοια πράγματα βρίσκονται στα χέρια του Θεού. Αλλά δεν πρέπει να έχουμε καμία αμφιβολία για το Μοντέρνο Σχέδιο που συμβαίνει γύρω μας. Δεν χτίζει ένα Θαυμαστό Νέο Κόσμο. Απλώς καταστρέφει τον παλαιό, και αφήνει τα παιδιά του να περιφέρονται ανάμεσα στα ερείπια.

Συμπλήρωμα

Το μυστήριο τού γάμου ως Εκκλησιαστικό γεγονός

Τα στέφανα τού γάμου

Ο Γάμος ως μυστήριο

Τα πρόσωπα του Γάμου, σχέση και υπακοή στην Ορθόδοξη Εκκλησία

"Επάγγελμα γονιός" ή "δυο εχθροί σ' ένα μαξιλάρι" 

Οι φτηνές αγάπες δεν πάνε στον παράδεισο

Οικογένεια: Ένα απλό όνειρο (Α΄)
Οικογένεια: Ένα απλό όνειρο (Β΄)