Η «Χαρισματική Αναζωπύρωση» ως σημείο των καιρών

ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ SERAPHIM ROSE

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ: Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ και η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΛΛΟΝΤΟΣ [ολόκληρο εδώ]

ΕΓΚΟΛΠΙΟΝ

 

«Ο Costa Deir πήρε το μικρόφωνο και μας είπε πόσο βαρειά ήταν η καρδιά του για την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία. Ζήτησε από τον Επισκοπιανό π. Driscoll να προσευχηθεί, να σαρώσει το Άγιο Πνεύμα την Εκκλησία αυτή όπως σάρωνε τη Καθολική Εκκλησία. Καθώς ο π. Driscoll προσευχόταν ο Costa Deir έκλαιγε στο μικρόφωνο. Την προσευχή ακολούθησε ένα μεγάλο μήνυμα σε γλωσσολαλιά, και μια εξίσου μεγάλη ερμηνεία του που έλεγε ότι οι προσευχές είχαν εισακουστεί και το Άγιο Πνεύμα θα έπνεε στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία και θα την αφύπνιζε... Εκείνη την ώρα υπήρχε τόσο κλάμμα και φωνές, που οπισθοχώρησα συναισθηματικά απ' όλα αυτά... Εν τούτοις άκουσα τον εαυτό μου να λέει κάτι εκπληκτικό: ‘'Κάποια μέρα όταν θα διαβάζουμε πως κινείται το Πνεύμα μέσα στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία, ας θυμηθούμε ότι ήμασταν εδώ τη στιγμή που άρχισε''»1

Έξι μήνες αφ' ότου το γεγονός που περιγράφεται εδώ συνέβη σε μια διομολογιακή «χαρισματική» συνάθροιση στο Seattle, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί άρχισαν πράγματι να ακούν ότι το «χαρισματικό πνεύμα» εκινείτο στην ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία. Από τον Ιανουάριο του 1972, η εφημερίδα «Logos» του π. Ευσεβίου Στεφάνου 2 άρχισε να αναφέρει γι' αυτό το κίνημα, που είχε ξεκινήσει νωρίτερα σε αρκετές ελληνικές και συριακές ενορίες στην Αμερική και τώρα έχει εξαπλωθεί σ' ένα αριθμό άλλων, καθώς προωθείται ενεργά από τον π. Ευσέβιο. Αφού ο αναγνώστης διαβάσει των κορυφαίων εκπροσώπων του στις σελίδες που ακολουθούν, δεν θα δυσκολευτεί να πιστέψει ότι πραγματικά κλήθηκε και μεταδόθηκε στον Ορθόδοξο κόσμο από τέτοιες επείγουσες ικεσίες «διομολογικών Χριστιανών». Επειδή αν προκύπτει ένα θέμα από αυτή την περιγραφή, πρέπει να είναι ακριβώς ότι η θεαματική σημερινή «χαρισματική αναζωπύρωση» δεν είναι απλώς ένα φαινόμενο υπερβολικής νοσηρής ευαισθησίας και προτεσταντικής κίνησης για θρησκευτική αφύπνιση - παρ' ότι αυτά τα στοιχεία έχουν επίσης ισχυρή παρουσία - αλλά είναι στ' αλήθεια το έργο ενός «πνεύματος» που μπορεί κανείς να επικαλεστεί, και το οποίο κάνει «θαύματα». Το ερώτημα που θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε σ' αυτές τις σελίδες είναι: τι ή ποιος είναι αυτό το πνεύμα; Ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί γνωρίζουμε ότι δεν είναι μόνον ο Θεός που κάνει θαύματα· ο διάβολος έχει τα δικά του «θαύματα», και για την ακρίβεια μπορεί, και το κάνει, να μιμείται εικονικά κάθε γνήσιο θαύμα του Θεού. Γι' αυτό θα αποπειραθούμε σ' αυτές τις σελίδες να «να δοκιμάσουμε τα πνεύματα, αν είναι από το Θεό» (Α' Ιωάν. 4:1).

Θα αρχίσουμε με ένα σύντομο ιστορικό υπόβαθρο, εφ' όσον κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η «χαρισματική αναζωπύρωση» έχει έρθει στον Ορθόδοξο κόσμο από τις προτεσταντικές και καθολικές ομολογίες, οι οποίες με τη σειρά τους το παρέλαβαν από τις πεντηκοστιανικές θρησκευτικές ομάδες.

 

Η πεντηκοστιανική κίνηση του 2oού αιώνα

Η σύγχρονη πεντηκοστιανική κίνηση, παρ' ότι κατάγεται από τον 19^ο αιώνα. Χρονολογεί την αφετηρία της ακριβώς στις 7 μ.μ. της Πρωτοχρονιάς του 1900. Για κάποιο χρονικό διάστημα πριν από τη στιγμή αυτή, ο Charles Parham, ένας Μεθοδιστής ιερέας στην Topeka του Kansas, ως απάντηση στην ομολογημένη αδυναμία της χριστιανικής ιερωσύνης του, μελετούσε σε συναθροίσεις την Αγία Γραφή με μια ομάδα μαθητών του, με σκοπό να ανακαλύψει το μυστικό της δύναμης του Χριστιανισμού των αποστολικών χρόνων. Οι μαθητές συμπέραναν ότι αυτό το μυστικό βρισκόταν στη «γλωσσολαλιά», η οποία νόμιζαν ότι συνόδευε πάντα τη λήψη του Αγίου Πνεύματος στις Πράξεις των Αποστόλων. Με αυξανόμενη συγκίνηση και υπερένταση, ο Parham και οι μαθητές του αποφάσισαν να προσευχηθούν μέχρι να λάβουν και οι ίδιοι το «βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος» μαζί με τη γλωσσολαλιά.

Στις 31 Δεκεμβρίου του 1900 προσευχήθηκαν από το πρωί ως το βράδυ χωρίς αποτέλεσμα, μέχρι που ένα νεαρό κορίτσι υπέδειξε ότι κάτι έλειπε από αυτό το πείραμα: η «χειροθεσία». Ο Parham έβαλε τα χέρια του πάνω στο κεφάλι του κοριτσιού, κι αμέσως εκείνο άρχισε να μιλά σε μια «άγνωστη γλώσσα». Μέσα σε τρεις μέρες έγιναν πολλά τέτοια «βαπτίσματα», περιλαμβανομένου κι αυτού του ίδιου του Parham και δώδεκα άλλων κληρικών από διάφορες ομολογίες, και όλα συνοδεύονταν από γλωσσολαλιά. Σύντομα η αναζωπύρωση εξαπλώθηκε στο Texas, και μετά είχε θεαματική επιτυχία σε μια μικρή εκκλησία μαύρων στο Los Angeles. Από τότε έχει εξαπλωθεί σ' όλο τον κόσμο και ισχυρίζεται ότι έχει δέκα εκατομμύρια μέλη.

 

Για μισό αιώνα το κίνημα της Πεντηκοστής παρέμενε σχισματικό και παντού οι εδραιωμένες ομολογίες το αντιμετώπιζαν εχθρικά. Έπειτα, πάντως, η γλωσσολαλιά άρχισε βαθμιαία να εμφανίζεται και στις ίδιες τις ομολογίες, παρ' ότι στην αρχή κρατήθηκε αρκετά μετρημένη, μέχρι που το 1969 ένας Επισκοπιανός ιερέας κοντά στο Los Angeles έδωσε ευρεία δημοσιότητα στο γεγονός, δηλώνοντας δημοσίως ότι είχε λάβει το «βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος» και γλωσσολαλούσε. Μετά από κάποια αρχική εχθρότητα, η «χαρισματική αναζωπύρωση» κέρδισε την επίσημη ή ανεπίσημη έγκριση όλων των μεγάλων ομολογιών και εξαπλώθηκε γρήγορα τόσο στην Αμερική όσο και στο εξωτερικό. Ακόμα και η κάποτε άτεγκτη και περιοριστική Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, από τη στιγμή που πήρε στα σοβαρά τη «χαρισματική αναζωπύρωση» στα τέλη της δεκαετίας του 1960, παρασύρθηκε με ενθουσιασμό από αυτήν. Στην Αμερική οι Ρωμαιοκαθολικοί επίσκοποι ενέκριναν την κίνηση του 1969· οι λίγες χιλιάδες Καθολικοί που είχαν αναμειχθεί σ' αυτήν αυξήθηκαν από τότε σε αμέτρητες εκατοντάδες χιλιάδων, που συναθροίζονταν περιοδικά σε τοπικές και εθνικές «χαρισματικές» διασκέψεις, στις οποίες οι συμμετέχοντες καμμιά φορά αριθμούσαν δεκάδες χιλιάδων. Οι Ρωμαιοκαθολικές χώρες της Ευρώπης έγιναν επίσης «χαρισματικές» με ενθουσιασμό, όπως επιβεβαίωσε η «χαρισματική» διάσκεψη στο Summer της Ιρλανδίας το 1978, την οποία παρακολούθησαν χιλιάδες Ιρλανδοί  ιερείς. Λίγο πριν από το θάνατό του, ο Πάπας Παύλος ο 6^ος συναντήθηκε με μια αντιπροσωπεία «χαρισματικών» και δήλωσε ότι και αυτός επίσης Πεντηκοστιανός.

Ποιος μπορεί να είναι ο λόγος για τέτοια θεαματική  επιτυχία μιας «χριστιανικής» αναζωπύρωσης σε ένα «μεταχριστιανικό» κόσμο; Χωρίς αμφιβολία η απάντηση βρίσκεται σε δύο παράγοντες: 1) το δεκτικό έδαφος που συνιστούν  αυτά τα εκατομμύρια των «Χριστιανών» οι οποίοι νοιώθουν ότι η θρησκεία τους είναι στεγνή, υπερβολικά λογική, μόνο εξωτερική, δίχως θέρμη ή δύναμη· και 2) το αποδεδειγμένα ισχυρό «πνεύμα» που βρίσκεται πίσω από τα φαινόμενα, το οποίο είναι ικανό, κάτω από τις κατάλληλες συνθήκες, να παράγει μια πληθώρα και ποικιλία «χαρισματικών» φαινομένων που περιλαμβάνουν θεραπείες, γλωσσολαλιά, ερμηνεία, προφητεία - και τη βάση όλων αυτών, μια συνταρακτική εμπειρία που λέγεται «το βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος» (ή «βάπτισμα στο» ή «με» Άγιο Πνεύμα).

Αλλά ποιο ακριβώς είναι αυτό το «πνεύμα»; Είναι ενδεικτικό ότι αυτό το ερώτημα τίθεται σπάνια ή και ποτέ από τους οπαδούς της «χαρισματικής αναζωπύρωσης»· η «βαπτιστική» εμπειρία τους είναι τόσο ισχυρή κι έχει ακολουθήσει μετά από τέτοια αποτελεσματική ψυχολογική προετοιμασία με τη μορφή ομαδικής προσευχής και προσδοκίας, που δεν υπάρχει ποτέ καμμιά αμφιβολία στο μυαλό τους ότι έχουν λάβει το Άγιο Πνεύμα κι ότι τα φαινόμενα που έχουν βιώσει και δει είναι ακριβώς αυτά που περιγράφονται στις Πράξεις των Αποστόλων. Επίσης, η ψυχολογική ατμόσφαιρα της κίνησης είναι συχνά τόσο μονόπλευρη και τεταμένη που κρίνεται ως πραγματική βλασφημία κατά του Αγίου Πνεύματος να τρέφει κανείς αμφιβολίες γι' αυτή τη θεώρηση. Από τις εκατοντάδες βιβλία που έχουν ήδη εμφανιστεί σχετικά με το κίνημα, μόνο πολύ λίγα εκφράζουν ακόμα κι ανεπαίσθητες αμφιβολίες ως προς την πνευματική εγκυρότητά του.

Με σκοπό να αποκτήσουμε μια καλύτερη ιδέα για τα διακριτικά χαρακτηριστικά της «χαρισματικής αναζωπύρωσης», ας εξετάσουμε κάποιες από τις μαρτυρίες και τις πρακτικές των συμμετεχόντων σ' αυτήν, πάντα ελέγχοντάς τες σύμφωνα με τα δεδομένα της Αγίας Ορθοδοξίας. Αυτές οι μαρτυρίες θα ληφθούν, με ελάχιστες εξαιρέσεις, από τα απολογητικά βιβλία και περιοδικά του κινήματος, γραμμένα από ανθρώπους που διάκεινται ευνοϊκά προς αυτό και που προφανώς δημοσιεύουν μόνο το υλικό που φαίνεται να υποστηρίζει τη θέση τους. Επιπλέον, θα κάνουμε ελάχιστη χρήση καθαρά Πεντηκοστιανικών πηγών, περιοριζόμενοι κυρίως σε Προτεστάντες, Καθολικούς και Ορθοδόξους που συμμετέχουν στη σύγχρονη «χαρισματική αναζωπύρωση».

 

Το «Οικουμενικό» πνεύμα της «χαρισματικής  αναζωπύρωσης»

Πριν αναφέρουμε τις «χαρισματικές» μαρτυρίες, θα πρέπει να δώσουμε σημασία σ' ένα κύριο χαρακτηριστικό της αυθεντικής Πεντηκοστιανικής κίνησης το οποίο σπάνια αναφέρεται από «χαρισματικούς» συγγραφείς, κι αυτό είναι ότι ο αριθμός και η ποικιλία των Πεντηκοστιανικών θρησκευτικών ομάδων είναι εκπληκτικός, η καθεμιά έχει δική της δογματική έμφαση, και πολλές δεν έχουν κοινωνία μεταξύ τους. Υπάρχουν «Συνάξεις» και Εκκλησίες του Θεού», σώματα της «Πεντηκοστής» και της «Αγιότητας», ομάδες του «Πλήρους Ευαγγελίου» κ.ά., πολλές από αυτές μάλιστα είναι διαιρεμένες σε μικρότερες ομάδες. Το πρώτο  πράγμα που θα έλεγε κανείς για το «πνεύμα» που εμπνέει τέτοια αναρχία είναι ότι σίγουρα δεν είναι πνεύμα ενότητας, σε μεγάλη αντίθεση με την αποστολική Εκκλησία του πρώτου αιώνα στην οποία η κίνηση παριστάνει ότι επιστρέφει. Μολοταύτα, κατά την τελευταία δεκαετία γίνεται πολύς λόγος, ιδιαίτερα στην «χαρισματική αναζωπύρωση» μέσα στις ομολογίες, για την «ενότητα» που αυτή εμπνέει. Αλλά τι είδους ενότητα είναι αυτή; Η αληθινή ενότητα της Εκκλησίας την οποία οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί  τόσο του 1^ου όσο και του 20ού αιώνα γνωρίζουν με τον ίδιο τρόπο, ή η ψευδοενότητα του Οικουμενικού κινήματος, που αρνείται ότι η Εκκλησία του Χριστού υπάρχει;

Η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα δηλώνεται παρακάτω ξεκάθαρα από τον κορυφαίο ίσως «προφήτη» του Πεντηκοστιανισμού του 20ού αιώνα, τον David Du Plessis, ο οποίος τα τελευταία είκοσι χρόνια εξάπλωνε ενεργά τα νέα για το «βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος» ανάμεσα στις ομολογίες του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών, ανταποκρινόμενος σε μια «φωνή» που τον διέταξε να το κάνει το 1951. «Η Πεντηκοστιανική αναζωπύρωση μέσα στις εκκλησίες συγκεντρώνει δύναμη και ταχύτητα. Το πιο αξιοσημείωτο είναι ότι αυτή η αναζωπύρωση βρίσκεται στους αποκαλούμενους φιλελεύθερους κύκλους και πολύ λιγότερο στους ευαγγελικούς, και καθόλου στα φονταμενταλιστικά τμήματα του προτεσταντισμού. Τα τελευταία είναι τώρα οι πιο αποφασιστικοί αντίπαλοι αυτής της ένδοξης αναζωπύρωσης, επειδή στο κίνημα της Πεντηκοστής και στις νεωτεριστικές κινήσεις του Παγκοσμίου Συμβουλίου είναι που βρίσκουμε τις πιο ισχυρές εκδηλώσεις του Πνεύματος» (Du Plessis σελ. 28) 3.

Στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία επίσης, η «χαρισματική αναζωπύρωση» συμβαίνει κυρίως στους «φιλελεύθερους» κύκλους, και ένα από τα αποτελέσματά της είναι να παρακινήσει ακόμα περισσότερο τον οικουμενισμό και τους λειτουργικούς πειραματισμούς τους (θεία λειτουργία με κιθάρες και τα παρόμοια)· τουναντίον, οι παραδοσιακοί Καθολικοί αντιτίθενται στο κίνημα, όπως και οι φονταμενταλιστές Προτεστάντες. Χωρίς καμμιά αμφιβολία, ο προσανατολισμός της «χαρισματικής αναζωπύρωσης» είναι ισχυρά οικουμενιστικός. Ένας «χαρισματικός» Λουθηρανός πάστορας, ο Clarence Finsaas, γράφει: «Πολλοί εκπλήσσονται που το Άγιο Πνεύμα μπορεί να κινείται εξ ίσου στις διάφορες παραδόσεις της ιστορικής Εκκλησίας... είτε το δόγμα της εκκλησίας  έχει υπόβαθρο  Καλβινισμού ή  Αρμινιανισμού, αυτό λίγο μετράει, αποδεικνύοντας ότι ο Θεός είναι μεγαλύτερος από τα πιστεύω μας κι ότι καμμιά ομολογία δεν έχει μονοπώλιο σ' Αυτόν» (Christenson, σελ. 99). Ένας Επισκοπιανός πάστορας, μιλώντας για τη «χαρισματική αναζωπύρωση», αναφέρει ότι «οδηγεί οικουμενικά σε μια αξιοσημείωτη σύμπραξη Χριστιανών από διαφορετικές παραδόσεις, κυρίως στο τοπικό εκκλησιαστικό επίπεδο» (Harper, σελ. 17). Το «χαρισματικό» περιοδικό της California, Inter-Church Renewal, είναι γεμάτο από εκδηλώσεις «ενότητας» όπως: «το σκοτάδι των αιώνων έχει διαλυθεί και μια Ρωμαιοκαθολική καλόγρια κι ένας Προτεστάντης μπορούν ν' αγαπούν ο ένας τον άλλο μ' ένα παράξενο νέο είδος αγάπης», που αποδεικνύει ότι «οι παλιοί ομολογιακοί φραγμοί γκρεμίζονται. Οι επιφανειακές δογματικές διαφορές πηγαίνουν στην άκρη για να έρθουν όλοι οι πιστοί στην ενότητα του Αγίου Πνεύματος». Ο Ορθόδοξος ιερέας π. Ευσέβιος Στεφάνου πιστεύει ότι «αυτή η έκχυση του Αγίου Πνεύματος υπερβαίνει τις ομολογιακές γραμμές... Το Πνεύμα του Θεού κινείται... τόσο μέσα όσο και έξω από την Ορθόδοξη Εκκλησία» (Logos, Ιαν. 1972, σελ. 12).

  Εδώ ο Ορθόδοξος Χριστιανός που αγρυπνεί για να «δοκιμάζει τα πνεύματα» βρίσκεται σε γνώριμο έδαφος, διάσπαρτο με τα συνήθη οικουμενιστικά κλισέ. Και πάνω απ' όλα ας σημειώσουμε ότι αυτή η νέα «έκχυση του Αγίου Πνεύματος», ακριβώς όπως το ίδιο το κίνημα του Οικουμενισμού, δημιουργήθηκε έξω από την Ορθόδοξη Εκκλησία· αυτές  οι λίγες Ορθόδοξες ενορίες που πιάνουν τώρα φιλίες μ' αυτήν προφανώς ακολουθούν μια μόδα της εποχής, που ωρίμασε εξ ολοκλήρου έξω από τα όρια της Εκκλησίας του Χριστού.

 

Αλλά τι είναι αυτό που οι εκτός της Εκκλησίας του Χριστού είναι ικανοί να διδάξουν στους Ορθοδόξους Χριστιανούς; Είναι σίγουρα αλήθεια (κανένας συνειδητός Ορθόδοξος δεν θα το αρνηθεί) ότι μερικές φορές οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί ντροπιάζονται από τη θέρμη και το ζήλο κάποιων Ρωμαιοκαθολικών και Προτεσταντών για προσέλευση στην εκκλησία, ιεραποστολικές δραστηριότητες, κοινή προσευχή, ανάγνωση των Γραφών, και τα παρόμοια.  Μη Ορθόδοξοι με ζέση μπορούν να ντροπιάσουν τους Ορθοδόξους, ακόμα και μέσα στις εσφαλμένες πεποιθήσεις τους, όταν κάνουν μεγαλύτερη προσπάθεια να ευαρεστήσουν το Θεό από όση κάνουν  πολλοί Ορθόδοξοι, ενώ κατέχουν την όλη πληρότητα του αποστολικού Χριστιανισμού. Οι Ορθόδοξοι θα έκαναν καλά να παραδειγματιστούν από αυτούς και να αφυπνιστούν στον πνευματικό πλούτο της δικής τους Εκκλησίας, τον οποίο αποτυγχάνουν να δουν εξ αιτίας πνευματικής νωθρότητας ή κακών συνηθειών. Όλα αυτά σχετίζονται με την ανθρώπινη  πλευρά της πίστης, τις ανθρώπινες προσπάθειες τις οποίες κάποιος μπορεί να χρησιμοποιήσει σε θρησκευτικές δραστηριότητες, είτε η πίστη του είναι σωστή είτε όχι.

Το «χαρισματικό» κίνημα, πάντως, ισχυρίζεται ότι είναι σε επαφή με το Θεό, ότι έχει βρει τρόπο να λαμβάνει το Άγιο Πνεύμα, το ξεχείλισμα της χάρης του Θεού. Κι όμως είναι ακριβώς η Εκκλησία, και τίποτε άλλο, που ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός θεμελίωσε ως το μέσον μεταβίβασης της θείας Χάρης στους ανθρώπους. Να πιστέψουμε ότι η Εκκλησία θα παραγκωνιστεί τώρα από κάποια «νέα αποκάλυψη» ικανή να μεταδίδει χάρη εκτός της Εκκλησίας, ανάμεσα σε οποιαδήποτε ομάδα ανθρώπων η οποία μπορεί να συμβαίνει να πιστεύει στο Χριστό, αλλά που δεν έχει γνώση ή εμπειρία των Μυστηρίων τα οποία ο Χριστός ίδρυσε, και καμμιά επαφή με τους Αποστόλους και τους διαδόχους τους, τους οποίους Εκείνος διόρισε να χορηγούν τα μυστήρια; Όχι: είναι τόσο βέβαιο σήμερα, όσο και στον 1ο αιώνα, ότι τα δώρα του Αγίου Πνεύματος δεν αποκαλύπτονται στους εκτός Εκκλησίας. Ο μεγάλος Ορθόδοξος Πατέρας του 19ου αιώνα, Επίσκοπος Θεοφάνης ο Έγκλειστος, γράφει ότι το δώρο του Αγίου Πνεύματος δίνεται «ακριβώς μέσω του Μυστηρίου του Χρίσματος, που συστάθηκε από τους Αποστόλους στη θέση της χειροθεσίας» (που είναι η μορφή την οποία παίρνει το Μυστήριο στις Πράξεις των Αποστόλων). «Όλοι εμείς - που έχουμε βαπτιστεί και χριστεί - έχουμε το δώρο του Αγίου Πνεύματος... παρ' ότι δεν είναι ενεργό σε όλους». Η Ορθόδοξη Εκκλησία παρέχει τα μέσα για να καταστεί το δώρο ενεργό, και «δεν υπάρχει άλλος δρόμος... Δίχως το μυστήριο του Χρίσματος, ακριβώς όπως δίχως τη χειροθεσία νωρίτερα, το Άγιο Πνεύμα ποτέ δεν κατήλθε, και ποτέ δεν θα κατέλθει» 4.

Με μια λέξη, ο προσανατολισμός της «χαρισματικής αναζωπύρωσης» μπορεί να περιγραφεί ως ένας νέος και βαθύτερος ή «πνευματικός» Οικουμενισμός: κάθε Χριστιανός «ανανεωμένος» στη δική του παράδοση, αλλά ταυτόχρονα ενωμένος (γιατί η εμπειρία είναι κοινή) με άλλους εξ ίσου «ανανεωμένους» στις δικές τους παραδόσεις, που όλες περιέχουν διάφορους βαθμούς αίρεσης και ασέβειας! Αυτή η σχετικοκρατία οδηγεί επίσης σε έκθεση σε εντελώς νέες  θρησκευτικές πρακτικές, όπως όταν ένας Ορθόδοξος κληρικός επιτρέπει σε λαϊκούς να του κάνουν «χειροθεσία» μπροστά στην Ωραία Πύλη μιας Ορθόδοξης εκκλησίας! (Logos, Απρ. 1972, σελ. 4). Η κατάληξη όλων αυτών είναι το υπέρ-οικομενιστικό · Αγγλ. έκδοση, St. Herman of Alasca Brotherhood, Platina, California 1995, σελ. 282. Ο π. Ευσ. Στεφάνου (Logos, Ιαν. 1972, σελ. 13) προσπαθεί να δικαιολογήσει τη σημερινή «λήψη του Αγ. Πνεύματος» έξω από την Εκκλησία παραθέτοντας τη διήγηση για την οικογένεια του Κορνηλίου του Εκατόνταρχου (Πράξ. 10), που έλαβε το Άγιο Πνεύμα πριν από το βάπτισμα. Αλλά η διαφορά στις δύο περιπτώσεις είναι κρίσιμη: αυτή η λήψη ήταν το σημάδι ότι έπρεπε να ενωθούν με την Ορθόδοξη Εκκλησία δια του βαπτίσματος, ενώ οι σύγχρονοι Πεντηκοστιανοί δια της εμπειρίας τους επιβεβαιώνουν μόνο την πλάνη τους  ότι δεν υπάρχει καμμιά σώζουσα Εκκλησία του Χριστού όραμα του κορυφαίου Πεντηκοστιανού «προφήτη», που λέει ότι πολλοί Πεντηκοστιανοί «άρχισαν να οραματίζονται την πιθανότητα να αποτελέσει  η κίνηση την Εκκλησία του Χριστού στις τελευταίες μέρες των καιρών... Πάντως, αυτή η κατάσταση έχει αλλάξει τελείως τα δέκα τελευταία χρόνια. Πολλοί από τους αδελφούς μου είναι τώρα πεπεισμένοι ότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός, η Κεφαλή της Εκκλησίας, θα εκχύσει από το Πνεύμα Του σε κάθε σάρκα κι ότι οι ιστορικές εκκλησίες θα αναζωπυρωθούν ή θα ανανεωθούν και ότι σ' αυτήν την ανανέωση θα ενωθούν από το Άγιο Πνεύμα» (Du Plessis, σελ. 33).

Είναι ξεκάθαρο ότι στη «χαρισματική αναζωπύρωση» δεν υπάρχει χώρος γι' αυτούς που πιστεύουν ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι η Εκκλησία του Χριστού. Δεν είναι παράξενο ότι ακόμα και κάποιοι Ορθόδοξοι Πεντηκοστιανοί παραδέχονται ότι στην αρχή ήταν «καχύποπτοι σχετικά με την Ορθοδοξία» αυτής της κίνησης.

Αλλά ας αρχίσουμε τώρα να κοιτάμε πέρα από τις οικουμενιστικές θεωρίες και πρακτικές του Πεντηκοστιανισμού σε αυτό που πραγματικά εμπνέει και δίνει δύναμη  στη «χαρισματική αναζωπύρωση»: την πραγματική εμπειρία της δύναμης του «πνεύματος».

 

 «Γλωσσολαλιά»

Αν εξετάσουμε με προσοχή τα συγγράμματα της «χαρισματικής  αναζωπύρωσης», θα βρούμε ότι αυτή η κίνηση μοιάζει πολύ με πολλές αιρετικές κινήσεις του παρελθόντος στο ότι βασίζονται πρωταρχικά, ή ακόμα και εξ ολοκλήρου, σε μια μάλλον αλλόκοτη έμφαση σε δόγμα ή θρησκευτική πρακτική. Η μόνη διαφορά είναι ότι τώρα η έμφαση δίνεται σ' ένα συγκεκριμένο σημείο το οποίο κανείς αιρετικός στο παρελθόν δεν θεώρησε ως τόσο κεντρικό: τη γλωσσολαλιά.

Σύμφωνα με τον «καταστατικό χάρτη» πολλών πεντηκοστιανικών ομάδων, «Το βάπτισμα των πιστών στο Άγιο Πνεύμα επιβεβαιώνεται από την ομιλία σε άλλες γλώσσες, που αποτελεί το πρώτο εμφανές σημείο» (Sherrill, σελ. 79). Και όχι μόνο είναι το πρώτο σημείο της μεταστροφής σε μια πεντηκοστιανική ομάδα ή προσανατολισμό: σύμφωνα με τις μεγαλύτερες αυθεντίες του Πεντηκοστιανισμού, αυτή η πρακτική πρέπει να συνεχιστεί αλλιώς το «πνεύμα» μπορεί να χαθεί. Γράφει ο David Du Plessis: «Η πρακτική της προσευχής με γλωσσολαλιά πρέπει να συνεχίζεται και να αυξάνει στις ζωές αυτών που είναι βαπτισμένοι στο Πνεύμα, αλλιώς μπορεί να ανακαλύψουν ότι οι άλλες εκδηλώσεις του πνεύματος γίνονται σπάνιες ή σταματούν τελείως» (Du Plessis, σελ. 89). Πολλοί μαρτυρούν, όπως ένας Πεντηκοστιανό, ότι η γλωσσολαλιά «έχει τώρα γίνει ένα ουσιώδες συμπλήρωμα της θρησκευτικής μου ζωής» (Lillie, σελ. 50). Κι ένα ρωμαιοκαθολικό βιβλίο πάνω σ' αυτό το θέμα λέει πιο επιφυλακτικά ότι από τα «δώρα του Αγίου Πνεύματος» η γλωσσολαλιά «είναι συχνά, αλλά όχι πάντα, αυτό που λαμβάνεται πρώτο. Κατά συνέπεια για πολλούς είναι ένα κατώφλι από το οποίο κανείς περνάει στο βασίλειο των δωρεών και καρπών του Αγίου Πνεύματος» (Ranagham, σελ. 19).

Εδώ μπορεί κάποιος να παρατηρήσει μια υπερβολική έμφαση που σίγουρα δεν είναι παρούσα στην Καινή Διαθήκη, όπου η γλωσσολαλιά είχε αναμφισβήτητα μικρή σημασία, χρησιμεύοντας ως σημείο για την κάθοδο του Αγίου Πνεύματος (Πράξ. 2) και σε δύο άλλες περιπτώσεις (Πραξ. 10 και 19). Μετά τον 1ο, ή ίσως το 2ο αιώνα, δεν αναφέρεται από καμμιά Ορθόδοξη πηγή, και δεν αναφέρεται να συμβαίνει ούτε καν στους μεγάλους Πατέρες της αιγυπτιακής ερήμου, οι οποίοι ήταν τόσο γεμάτοι από το Πνεύμα του Θεού που έκαναν πολλά καταπληκτικά θαύματα, συμπεριλαμβανομένης και της ανάστασης νεκρών. Η Ορθόδοξη συμπεριφορά προς τη γνήσια γλωσσολαλιά, λοιπόν, μπορεί να συνοψιστεί στα λόγια του αγίου Αυγουστίνου (Ομιλίες στον Ιωάννη, IV:10): «Τα πρώτα χρόνια το Άγιο Πνεύμα έπεφτε σ' αυτούς που πίστευαν κι εκείνοι μιλούσαν με γλώσσες που δεν είχαν μάθει, καθώς το Άγιο Πνεύμα τους έδινε λόγο. Αυτά ήταν σημεία προσαρμοσμένα στην εποχή. Γιατί ήταν ταιριαστό να υπάρχει αυτό το σημείο του Αγίου Πνεύματος σ' όλες τις γλώσσες, για να δείξει ότι το Ευαγγέλιο του Θεού επρόκειτο να διαδοθεί μέσα από όλες τις γλώσσες σε όλη την οικουμένη. Αυτό έγινε ως σημείο, και πέρασε». Και σαν για να απαντήσει στους σύγχρονους Πεντηκοστιανούς με την περίεργη έμφαση που δίνουν σ' αυτό το σημείο, ο Αυγουστίνος συνεχίζει: «Αναμένεται τώρα ότι αυτοί που θα χειροθετηθούν, θα πρέπει να γλωσσολαλούν; Ή όταν χειροθετήσαμε αυτά τα παιδιά, περίμενε κανείς από σας να δει αν θα γλωσσολαλήσουν; Κι όταν είδε ότι δεν γλωσσολαλούν ήταν κανείς από σας τόσο διεστραμμένος στην καρδιά ώστε να πει ‘'αυτοί δεν έχουν λάβει το Άγιο Πνεύμα'';»

Οι σύγχρονοι Πεντηκοστιανοί, για να δικαιώσουν τη χρήση της γλωσσολαλιάς, αναφέρονται κυρίως στην Α' επιστολή του απ. Παύλου προς Κορινθίους (στ. 12-14). Αλλά ο άγιος Παύλος έγραψε αυτό το απόσπασμα ακριβώς επειδή η γλωσσολαλιά είχε γίνει μια πηγή αταξίας στην Εκκλησία της Κορίνθου· και παρ' ότι δεν την απαγορεύει, αναμφισβήτητα ελαχιστοποιεί τη σημασία της. Γι' αυτό, το εν λόγω απόσπασμα, αντί να ενθαρρύνει οποιαδήποτε σύγχρονη αναζωπύρωση της «γλωσσολαλιάς», θα έπρεπε αντιθέτως να την αποθαρρύνει - ιδιαίτερα όταν κάποιος ανακαλύπτει (όπως οι ίδιοι οι Πεντηκοστιανοί παραδέχονται) ότι υπάρχουν άλλες πηγές γλωσσολαλιάς εκτός από το Άγιο Πνεύμα! Ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί ήδη ξέρουμε ότι η γλωσσολαλιά ως πραγματικό χάρισμα του Αγίου Πνεύματος δεν μπορεί να εμφανιστεί μεταξύ αυτών που είναι εκτός της Εκκλησίας του Χριστού· αλλά ας κοιτάξουμε πιο προσεκτικά αυτό το σύγχρονο φαινόμενο, για να δούμε αν κατέχει χαρακτηριστικά που μπορούν να αποκαλύψουν την πηγή προέλευσής του.

Αν έχουμε ήδη γίνει καχύποπτοι από την υπερβολική σημασία που δίνουν στη «γλωσσολαλιά» οι σύγχρονοι Πεντηκοστιανοί, θα πρέπει να αφυπνιστούμε τελείως όταν εξετάσουμε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες συμβαίνει.

Απέχοντας πολύ από το να δίνεται ελεύθερα και αυθόρμητα, χωρίς την παρεμβολή του ανθρώπου - όπως τα πραγματικά δώρα του Αγίου Πνεύματος - η γλωσσολαλιά μπορεί να προσκληθεί εντελώς προβλέψιμα από μια συνηθισμένη τεχνική προσευχής από συγκεντρωμένη ομάδα, συνοδεία ψυχολογικά υποβλητικών προτεσταντικών ύμνων («Εκείνος έρχεται! Εκείνος έρχεται!»), να κορυφωθεί με μια «χειροθεσία», και καμμιά φορά να εμπλέκει τέτοιες καθαρά σωματικές προσπάθειες όπως την επανάληψη μιας δεδομένης φράσης ξανά και ξανά (Koch, σελ 24), ή απλώς την εκτέλεση ήχων με το στόμα. Κάποιος παραδέχεται πως, όπως πολλοί άλλοι, από τότε που γλωσσολάλησε «συχνά σχημάτιζε με το στόμα ανόητες συλλαβές, σε μια προσπάθεια ν' αρχίσει τη ροή της προσευχής με γλωσσολαλιά» (Sherrill, σελ. 127)· και αντί τέτοιες προσπάθειες να αποθαρρύνονται, στην πραγματικότητα υποστηρίζονται από Πεντηκοστιανούς. «Το να κάνεις ήχους με το στόμα δεν είναι ‘'γλωσσολαλιά'', αλλά μπορεί να υποδηλώνει μια έντιμη πράξη πίστης, την οποία το Άγιο Πνεύμα θα τιμήσει δίνοντας σ' αυτό το άτομο τη δύναμη να μιλήσει σε άλλη γλώσσα» (Harper, σελ. 11). Άλλος Προτεστάντης πάστορας λέει: «Ο αρχικός φραγμός να γλωσσολαλήσεις, μοιάζει να είναι απλώς η συνειδητοποίηση ότι πρέπει εσύ να ‘'μιλήσεις περαιτέρω''... οι πρώτες συλλαβές και λέξεις μπορεί να ηχούν παράξενα στ' αυτιά σου. Μπορεί να είναι διστακτικές και άναρθρες. Μπορεί να έχεις την αίσθηση ότι απλώς συμβιβάζεσαι... Όμως καθώς συνεχίζεις να μιλάς με πίστη... το Πνεύμα θα διαμορφώσει για σένα μια γλώσσα προσευχής και δοξολογίας» (Christenson, σελ. 130). Ένας Ιησουΐτης «θεολόγος» λέει πως έβαλε τέτοιες συμβουλές σε πράξη: «Μετά  το πρόγευμα ένοιωσα σχεδόν να σύρομαι σωματικά στο παρεκκλήσι όπου κάθησα να προσευχηθώ. Ακολουθώντας την περιγραφή του Jim για το πως αυτός έλαβε το χάρισμα της γλωσσολαλιάς, άρχισα να λέω ήσυχα στον εαυτό μου ‘'λα, λα, λα, λα''. Προς μεγάλη μου κατάπληξη, ακολούθησε μια γρήγορη κίνηση της γλώσσας και των χειλιών, συνοδευόμενη από ένα τρομερό αίσθημα εσωτερικής αφοσίωσης» (Gelpi, σελ. 1).

 

Είναι δυνατόν ένας σοβαρός Ορθόδοξος Χριστιανός να μπορεί να μπερδέψει αυτά τα επικίνδυνα ψυχικά παιχνίδια με τα δώρα του Αγίου Πνεύματος;! Ασφαλώς δεν υπάρχει τίποτα χριστιανικό, τίποτα πνευματικό εδώ. Αυτή είναι μάλλον η σφαίρα των  φυσικών μηχανισμών που μπορεί να μπουν σε λειτουργία με συγκεκριμένες ψυχολογικές ή σωματικές τεχνικές, και η «γλωσσολαλιά» φαίνεται να καταλαμβάνει βασικό ρόλο σαν είδος «μοχλού» σ' αυτή τη σφαίρα. Όπως και να' ναι, σίγουρα δεν υπάρχει καμμιά ομοιότητα με το πνευματικό δώρο που περιγράφεται στην Καινή Διαθήκη, και είναι πολύ κοντά στη σαμανιστική «γλωσσολαλιά» όπως εξασκείται στις πρωτόγονες θρησκείες, όπου ο σαμάνος ή μάγος γιατρός έχει μια συγκεκριμένη τεχνική για να πέφτει σε έκσταση και μετά να δίνει ή να λαμβάνει ένα μήνυμα από κάποιο «θεό» σε μια γλώσσα που δεν έχει μάθει. (Βλ. Burdick, σελ. 66-7). Στις σελίδες που ακολουθούν θα συναντήσουμε «χαρισματικές» εμπειρίες τόσο αλλόκοτες, που η σύγκριση με το σαμανισμό δεν θα φαίνεται καθόλου παρατραβηγμένη, ειδικά αν καταλάβουμε ότι ο πρωτόγονος σαμανισμός δεν είναι παρά μια ιδιαίτερη έκφραση ενός «θρησκευτικού» φαινομένου το οποίο, αντί να είναι ξένο στη σύγχρονη Δύση, στην πραγματικότητα παίζει σημαίνοντα ρόλο στις ζωές κάποιων σύγχρονων «Χριστιανών»: του μεντιουμισμού.

 

 «Χριστιανικός» μεντιουμισμός

Μια προσεκτική κι αντικειμενική μελέτη της «γλωσσολαλιάς» έχει γίνει από τον Γερμανό Λουθηρανό πάστορα Δρ. Kurt Koch (The strife of tongues). Αφού εξέτασε εκατοντάδες παραδείγματα αυτού του «δώρου», όπως εκδηλώνεται τα τελευταία χρόνια, έφτασε στο συμπέρασμα, βασισμένος στην Αγία Γραφή, ότι μόνο τέσσερις από αυτές τις περιπτώσεις ίσως είναι ίδιες με το δώρο που περιγράφεται στις Πράξεις των Αποστόλων· όμως δεν ήταν σίγουρος για καμμιά από αυτές. Ο Ορθόδοξος Χριστιανός, έχοντας πίσω του την πλήρη πατερική παράδοση της Εκκλησίας του Χριστού, θα είναι πιο αυστηρός στην κρίση του από τον Δρ. Koch. Πάντως, έναντι αυτών των λίγων πιθανώς θετικών περιπτώσεων, ο Δρ. Koch ανακάλυψε έναν αριθμό περιπτώσεων αναμφισβήτητης δαιμονοκαταληψίας - επειδή η «γλωσσολαλιά» είναι στην πραγματικότητα ένα συνηθισμένο «χάρισμα» των δαιμονισμένων. Στο τελικό συμπέρασμα του Δρ. Koch θα βρούμε αυτό που είναι πιθανώς το κλειδί της όλης κίνησης. Συμπεραίνει ότι η κίνηση της «γλωσσολαλιάς» δεν είναι καθόλου «αναζωπύρωση», γιατί υπάρχει σ' αυτήν ελάχιστη μετάνοια ή καταδίκη της αμαρτίας, αλλά κυρίως υπάρχει αναζήτηση για δύναμη και εμπειρία· το φαινόμενο της γλωσσολαλιάς δεν είναι το δώρο που περιγράφεται στις Πράξεις, ούτε είναι (στις περισσότερες περιπτώσεις) πραγματική δαιμονική κατοχή· μάλλον, «γίνεται όλο και πιο φανερό ότι ίσως το 95% του όλου κινήματος της γλωσσολαλιάς έχει μεντιουμιστικό χαρακτήρα» (Koch, σελ. 35).

Τι είναι ένα «μέντιουμ» («διάμεσο»); Το μέντιουμ είναι ένα πρόσωπο με μια συγκεκριμένη ψυχική ευαισθησία, που το διευκολύνει να γίνεται όχημα ή μέσον για την εκδήλωση αόρατων δυνάμεων ή όντων (όπου εμπλέκονται πραγματικά όντα, όπως έχει δηλώσει καθαρά ο στάρετς Αμβρόσιος της Optina 5, αυτά είναι πάντα τα πεπτωκότα πνεύματα των οποίων είναι το πεδίο αυτό, κι όχι τα «πνεύματα των νεκρών» που φαντάζονται οι πνευματιστές. Σχεδόν  όλες οι μη χριστιανικές θρησκείες κάνουν ευρεία χρήση των μεντιουμιστικών χαρισμάτων, όπως η διόραση, η ύπνωση, η «θαυματουργική» θεραπεία, η εμφάνιση και η εξαφάνιση αντικειμένων όπως και η μετακίνησή τους από τόπο σε τόπο κ.τ.λ.

Ο άγιος Αμβρόσιος της Όπτινα (από εδώ)

 

Πρέπει να σημειωθεί ότι πολλά παρόμοια χαρίσματα κατέχονται επίσης από Ορθόδοξους Αγίους - αλλά υπάρχει τεράστια διαφορά ανάμεσα στο πραγματικό χριστιανικό χάρισμα και τη μεντιουμιστική απομίμησή του. Το πραγματικό χριστιανικό δώρο της θεραπείας, για παράδειγμα, δίνεται απ' ευθείας από το Θεό σε απάντηση θερμής προσευχής, και ιδιαίτερα της προσευχής ενός ανθρώπου που είναι προσωπικά ευάρεστος στο Θεό, ενός δικαίου ή αγίου (Ιάκ. 5:16), κι ακόμα μέσω επαφής με πίστη με αντικείμενα, τα οποία έχουν καθαγιαστεί από το Θεό (αγιασμός, λείψανα αγίων κ.τ.λ.· Πράξ. 19:12, Β' Βασιλ. 13:21). Αλλά η μεντιουμιστική θεραπεία, όπως κάθε άλλη μεντιουμιστική δωρεά, επιτυγχάνεται μέσω συγκεκριμένων σαφών τεχνικών και ψυχικών καταστάσεων οι οποίες μπορούν να καλλιεργηθούν και να χρησιμοποιηθούν με εξάσκηση, και οι οποίες δεν έχουν σχέση ούτε με αγιότητα, ούτε με τη δράση του Θεού. Η μεντιουμιστική ικανότητα μπορεί να αποκτηθεί είτε από κληρονομικότητα είτε από μεταβίβαση μέσω επαφής με κάποιον που έχει το χάρισμα, ή ακόμα μέσω της ανάγνωσης αποκρυφιστικών βιβλίων 6.

Πολλά μέντιουμ ισχυρίζονται ότι οι δυνάμεις τους δεν είναι καθόλου υπερφυσικές, αλλά ότι προέρχονται από ένα μέρος της φύσης για το οποίο πολύ λίγα πράγματα είναι γνωστά. Σε κάποιο βαθμό αυτό είναι αναμφίβολα αληθινό· όμως είναι επίσης αληθινό ότι το βασίλειο απ' όπου προέρχονται αυτά τα δώρα είναι το ιδιαίτερο βασίλειο των πεπτωκότων πνευμάτων, τα οποία δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν την ευκαιρία, που τους παρέχουν οι άνθρωποι που εισέρχονται σ' αυτό το βασίλειο, να τους τραβήξουν στα δικά τους δίχτυα, προσθέτοντας τις δικές τους δυνάμεις και εκδηλώσεις με σκοπό να οδηγήσουν ψυχές στην καταστροφή. Και όποια κι αν μπορεί να είναι η εξήγηση των διάφορων μεντιουμιστικών φαινομένων, ο Θεός στην αποκάλυψή Του προς την ανθρωπότητα έχει απαγορεύσει αυστηρά οποιαδήποτε επαφή μ' αυτό το απόκρυφο βασίλειο: «Δεν πρέπει να υπάρξει μεταξύ σας άνθρωπος που θα ζητά ή θα λέει μαντείες, ή θα παρατηρεί σημεία και οιωνούς για να προλέγει το μέλλον, μάγος, που θα ψάλλει μαγικές ωδές, ούτε  άνθρωπος εγγαστρίμυθος που θα φαίνεται να μιλά από την κοιλιά του, ούτε τερατοσκόπος που θα παρατηρεί σημεία και οιωνούς, ούτε νεκρομάντης που θα ρωτά τους νεκρούς. Εκείνος που τα κάνει αυτά είναι βδέλυγμα στον Κύριο το Θεό σου» (Δευτερονόμιο 18:10-121, βλ. επίσης Λευϊτικό 20:6).

Στην πράξη είναι αδύνατον να συνδυαστεί ο μεντιουμισμός με το γνήσιο Χριστιανισμό, καθώς η επιθυμία για μεντιουμιστικά φαινόμενα ή δυνάμεις είναι ασυμβίβαστη με τη βασική χριστιανική κατεύθυνση για σωτηρία της ψυχής. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν «Χριστιανοί» αναμεμειγμένοι στο μεντιουμισμό, συχνά ασυνείδητα (όπως θα δούμε)· σημαίνει ότι δεν είναι γνήσιοι Χριστιανοί, ότι ο Χριστιανισμός τους είναι μόνο ένας «Νέος Χριστιανισμός» σαν αυτόν που κήρυξε ο Μπερντιάγεφ, τον οποίο θα εξετάσουμε πάλι πιο κάτω. Ο Δρ. Koch, μολονότι έχει προτεσταντικό υπόβαθρο, κάνει μια έγκυρη παρατήρηση όταν σημειώνει: «Η θρησκευτική ζωή κάποιου δεν βλάπτεται από τον αποκρυφισμό ή τον πνευματισμό. Πραγματικά ο πνευματισμός είναι σε μεγάλη έκταση ένα ‘'θρησκευτικό'' κίνημα. Ο διάβολος δεν παίρνει τη ‘'θρησκευτικότητά'' μας... (Αλλά) υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ του να είναι κανείς θρήσκος και του να είναι αναγεννημένος από το Πνεύμα του Θεού. Είναι θλιβερό να λέμε ότι οι χριστιανικές ομολογίες μας έχουν περισσότερους ‘'θρήσκους'' ανθρώπους παρά πραγματικούς Χριστιανούς» 7.

Η γνωστότερη μορφή μεντιουμισμού στη σύγχρονη Δύση είναι η πνευματιστική συγκέντρωση, όπου γίνεται επαφή με συγκεκριμένες δυνάμεις που παράγουν αισθητά αποτελέσματα όπως χτυπήματα, φωνές, διάφορα είδη  επικοινωνίας όπως αυτόματη γραφή και ομιλία σε άγνωστες γλώσσες, μετακίνηση αντικειμένων, και εμφάνιση χεριών και «ανθρώπινων» μορφών που καμμιά φορά μπορούν να φωτογραφηθούν. Αυτά τα αποτελέσματα παράγονται με τη βοήθεια συγκεκριμένων τεχνικών και συμπεριφορών εκ μέρους των παρισταμένων, σχετικά με τις οποίες θα αναφερθούμε εδώ ανατρέχοντας σε ένα από τα κλασικά εγχειρίδια πάνω στο θέμα 8.

 

1. Παθητικότητα: «Η δραστηριότητα ενός πνεύματος μετράται από το βαθμό της παθητικότητας ή υποχωρητικότητας που βρίσκει στον ευαίσθητο, ή μέντιουμ (διάμεσο)». «Η διαμεσολαβητικότητα... μέσω επιμελούς καλλιέργειας μπορεί να αποκτηθεί από οποιονδήποτε παραδίδει εκούσια το σώμα του, με την ελεύθερη βούλησή του και τις αισθητικές και διανοητικές ικανότητες, σε ένα εισβάλλον ή εξουσιαστικό πνεύμα».

2. Ενότητα στην πίστη: Όλοι οι παριστάμενοι πρέπει να «συμμερίζονται τη νοητική διάθεση του μέντιουμ προς υποστήριξή του»· τα πνευματιστικά φαινόμενα «διευκολύνονται από αναμφισβήτητη ευνοϊκή διάθεση που απορρέει από αρμονία ιδεών, απόψεων και συναισθημάτων, η οποία υπάρχει μεταξύ των πειραματιζόμενων και του μέντιουμ. Όταν αυτή η ευνοϊκή διάθεση και η αρμονία, όπως επίσης  και η προσωπική παράδοση της θέλησης, είναι ανεπαρκείς στα μέλη του ‘'κύκλου'', η πνευματιστική συγκέντρωση αποδεικνύεται αποτυχημένη». Επίσης, «ο αριθμός των πειραματιζόμενων έχει μεγάλη σπουδαιότητα. Αν είναι μεγαλύτερος, εμποδίζει την αρμονία την τόσο απαραίτητη για την επιτυχία».

3. Όλοι οι παρόντες «ενώνουν τα χέρια για να διαμορφώσουν τον αποκαλούμενο μαγνητικό κύκλο. Μέσω αυτού του κλειστού κυκλώματος, κάθε μέλος συνεισφέρει την ενέργεια μιας συγκεκριμένης δύναμης που μεταβιβάζεται συλλογικά στο μέντιουμ». Πάντως, ο «μαγνητικός κύκλος» απαιτείται μόνο για λιγότερο εξελιγμένα μέντιουμ. Η κυρία Blavatsky, ιδρύτρια της σύγχρονης Θεοσοφίας και μέντιουμ η ίδια, αργότερα γελούσε με τις χοντροκομμένες μεθόδους του πνευματισμού - όταν συνάντησε πολύ ισχυρότερα μέντιουμ στην Ανατολή. Στην κατηγορία τέτοιων μέντιουμ υπάγεται επίσης ο φακίρης που περιγράφηκε στο κεφ. 3.

4. «Η απαραίτητη πνευματιστική ατμόσφαιρα επιφέρεται συνήθως από τεχνητά μέσα, όπως το τραγούδισμα ύμνων, το παίξιμο απαλής μουσικής, κι ακόμα την προσφορά μιας προσευχής».

 

Η πνευματική συγκέντρωση σίγουρα είναι μια μάλλον τραχειά μορφή μεντιουμισμού - μολονότι γι' αυτόν ακριβώς το λόγο οι τεχνικές του είναι έκδηλες - και μόνο σπάνια παράγει θεαματικά αποτελέσματα. Υπάρχουν άλλες πιο ανεπαίσθητες μορφές, μερικές από τις οποίες εμφανίζονται ως «χριστιανικές». Για να το συνειδητοποιήσει κανείς αυτό, χρειάζεται μόνο να κοιτάξει τις τεχνικές ενός «θεραπευτή με την πίστη», όπως ο Oral Roberts (που πριν ενταχθεί στους Μεθοδιστές πριν από μερικά χρόνια, ήταν κληρικός στην ομάδα «Αγιότητα της Πεντηκοστής»). Ο Oral Roberts προκαλεί «θαυματουργικές» θεραπείες διαμορφώνοντας ένα πραγματικό «μαγνητικό κύκλο» απαρτιζόμενο από ανθρώπους με την κατάλληλη ευνοϊκή διάθεση, παθητικότητα, και αρμονία «πίστης», οι οποίοι βάζουν τα χέρια τους στην τηλεόραση όταν αυτός είναι στον αέρα· οι θεραπείες μπορεί να προκληθούν και με την πόση ενός ποτηριού νερού, που έχει τοποθετηθεί πάνω στην τηλεοπτική συσκευή κι έχει έτσι απορροφήσει τη ροή των μεντιουμιστικών δυνάμεων, οι οποίες έχουν τεθεί σε δράση. Αλλά τέτοιες θεραπείες, σαν αυτές που παράγει ο πνευματισμός και η μαγεία, μπορεί να προξενήσουν βαρειές απώλειες με τη μορφή κατοπινών ψυχικών και πνευματικών διαταραχών 9.

Σ' αυτό το πεδίο πρέπει κάποιος να είναι πολύ προσεκτικός, γιατί ο διάβολος συνεχώς πιθηκίζει τα έργα του Θεού, και πολλοί άνθρωποι με μεντιουμιστικά χαρίσματα συνεχίζουν να νομίζουν ότι είναι Χριστιανοί κι ότι τα δώρα τους προέρχονται από το Άγιο Πνεύμα. Αλλά είναι δυνατόν να πούμε ότι αυτό είναι αλήθεια για τη «χαρισματική αναζωπύρωση» - ότι είναι βασικά μια μορφή μεντιουμισμού, όπως λένε μερικοί;

Όταν κάποιος υποβάλλει τη «χαρισματική αναζωπύρωση» στους πιο οφθαλμοφανείς ελέγχους για μεντιουμισμό, εντυπωσιάζεται πρώτα απ' όλα από το γεγονός ότι οι βασικές προϋποθέσεις για την πνευματιστική συγκέντρωση, οι οποίες περιγράφηκαν πιο πάνω, είναι όλες παρούσες στις «χαρισματικές» συναθροίσεις προσευχής, ενώ ούτε ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά δεν είναι παρόν στην ίδια μορφή ή βαθμό στη γνήσια χριστιανική λατρεία της Ορθόδοξης  Εκκλησίας.

1. Η «παθητικότητα» της πνευματιστικής συγκέντρωσης αντιστοιχεί σ' αυτό που οι «χαρισματικοί» συγγραφείς καλούν «ένα είδος άφεσης... Αυτό εμπεριέχει περισσότερα από την αφιέρωση της συνειδητής ύπαρξης κάποιου μέσω μιας πράξης της θέλησης· αναφέρεται και σε μια ευρεία, κι ακόμα κρυμμένη περιοχή της ασυνείδητης ζωής του... Ό,τι μπορεί να γίνει είναι να προσφέρει τον εαυτό του - το σώμα, το μυαλό κι ακόμα τη γλώσσα - ώστε το Πνεύμα του Θεού να μπορεί να έχει πλήρη κατοχή... Τέτοια άτομα είναι έτοιμα - οι φραγμοί έχουν πέσει κι ο Θεός κινείται έντονα πάνω και μέσα σε όλη τους την ύπαρξη» (Williams, σελ. 62-63). Τέτοια «πνευματική» στάση δεν είναι του Χριστιανισμού: είναι μάλλον η στάση του Ζεν Βουδισμού, του ανατολικού «μυστικισμού», της ύπνωσης, και του πνευματισμού. Τέτοια υπερβολική παθητικότητα είναι εντελώς ξένη στην Ορθόδοξη πνευματικότητα, και είναι μόνο μια ανοιχτή πρόσκληση στη δράση πλανερών πνευμάτων. Ένας ευνοϊκά διατεθειμένος παρατηρητής σημειώνει ότι στις πεντηκοστιανικές συναθροίσεις οι άνθρωποι που γλωσσολαλούν ή ερμηνεύουν «μοιάζουν σχεδόν να πέφτουν σε έκσταση» (Sherrill, σελ. 87). Αυτή η παθητικότητα είναι τόσο έντονη σε κάποιες «χαρισματικές» κοινότητες που καταργούν εντελώς την οργάνωση της εκκλησίας και οποιοσδήποτε καθορισμένο πρόγραμμα ακολουθιών και τα κάνουν όλα ακριβώς όπως κατευθύνει το «πνεύμα».

2. Υπάρχει μια σαφής «ενότητα στην πίστη» - και όχι απλώς ενότητα στη χριστιανική πίστη κι ελπίδα για σωτηρία, αλλά μια ιδιάζουσα ομοφωνία στην επιθυμία και προσδοκία για «χαρισματικά» φαινόμενα. Αυτό ισχύει για όλες τις «χαρισματικές» προσευχητικές συναθροίσεις· αλλά μια ακόμα πιο έντονη ενότητα απαιτείται για την εμπειρία του «βαπτίσματος του Αγίου Πνεύματος», η οποία συνήθως επιτελείται σ' ένα μικρό χωριστό δωμάτιο με την παρουσία μόνο λίγων που ήδη έχουν την εμπειρία. Η παρουσία ακόμα κι ενός προσώπου που έχει αρνητικές σκέψεις για την εμπειρία, είναι αρκετή αιτία για να μην προκύψει το «βάπτισμα» - ακριβώς με τον τρόπο που η ανησυχία και η προσευχή του Ορθοδόξου ιερέα που περιγράφηκε πιο πάνω (κεφ. 3) ήταν αρκετές για να διαλύσουν το εντυπωσιακό όραμα που επέδειξε ο φακίρης από την Κεϋλάνη.

3. Ο πνευματιστικός «μαγνητικός κύκλος» αντιστοιχεί στην πεντηκοστιανική «χειροθεσία», η οποία γίνεται πάντα από αυτούς που έχουν ήδη εμπειρία του «βαπτίσματος» με γλωσσολαλιά, και που χρησιμεύουν, με λόγια των ίδιων των Πεντηκοστιανών, ως «κανάλια του Αγίου Πνεύματος» (Williams, σελ. 64) - μια λέξη που χρησιμοποιούν οι πνευματιστές αναφορικά με τα μέντιουμ.

4. Η «χαρισματική ατμόσφαιρα», όπως και η πνευματιστική, προκαλείται με μέσα υποβλητικών ύμνων και προσευχών, και συχνά επίσης με χειροκροτήματα· όλα αυτά δίνουν «ένα αποτέλεσμα διέργεσης που σε ανεβάζει, και σχεδόν μεθυστικής ποιότητας» (Sherrill, σελ. 23).

Μπορεί κάποιος να αντιτάξει ότι όλες αυτές οι ομοιότητες μεταξύ μεντιουμισμού και Πεντηκοστιανισμού είναι μόνο συμπτωματικές· και πράγματι, με σκοπό να δείξουμε αν η «χαρισματική αναζωπύρωση» είναι όντως μεντιουμιστική, θα πρέπει να προσδιορίσουμε τι είδος «πνεύματος» μεταδίδεται μέσω των πεντηκοστιανικών «καναλιών». Ένας αριθμός μαρτυριών από αυτούς που το έχουν νοιώσει - και πιστεύουν ότι είναι το Άγιο Πνεύμα - καταδεικνύει καθαρά τη φύση του. «Η ομάδα κινήθηκε πιο κοντά γύρω μου. Ήταν σαν να σχημάτιζαν με τα σώματά τους μια χοάνη, μέσα από την οποία συγκεντρωνόταν η ροή του Πνεύματος που παλλόταν στο δωμάτιο. Κύλησε μέσα μου καθώς καθόμουν εκεί» (Sherrill, σελ. 122). Σε μια Καθολική Πεντηκοστιανική συνάθροιση, «με το που έμπαινε κανείς στην αίθουσα έμενε κυριολεκτικά άναυδος από την ισχυρή ορατή παρουσία του Θεού» (Ranaghan, σελ. 79). (Συγκρίνετε την «παλλόμενη» ατμόσφαιρα σε κάποιες παγανιστικές και ινδουϊστικές τελετές στα προηγούμενα κεφάλαια).

Άλλος ένας άνδρας περιγράφει την εμπειρία του «βαπτίσματος»: ­«Κατάλαβα ότι ο Κύριος ήταν στο δωμάτιο και με πλησίαζε. Δεν μπορούσα να τον δω, αλλά ένοιωθα να με σπρώχνουν στην πλάτη από ψηλά. Έμοιαζα να επιπλέω στο πάτωμα... (Logos Journal, Νοέμ.-Δεκ. 1971, σελ. 47). Άλλα παρόμοια παραδείγματα θα δοθούν παρακάτω στην αναλυτική εξέταση των σωματικών συμπληρωμάτων των «χαρισματικών» εμπειριών. Αυτό το «παλλόμενο», «ορατό» πνεύμα που «σπρώχνει», «πλησιάζει» και «κυλά» φαίνεται να επιβεβαιώνει το μεντιουμιστικό χαρακτήρα του «χαρισματικού» κινήματος. Σίγουρα το Άγιο Πνεύμα δεν θα περιγραφόταν ποτέ με αυτούς τους τρόπους!

Κι ας θυμηθούμε ένα παράξενο χαρακτηριστικό της «χαρισματικής» γλωσσολαλιάς που ήδη αναφέραμε: ότι δίνεται όχι μόνο στην αρχική εμπειρία του «βαπτίσματος του Αγίου Πνεύματος» αλλά είναι υποχρεωτικό να συνεχίζεται (τόσο ιδιαιτέρως όσο και δημοσίως) και να γίνεται «ουσιώδες συμπλήρωμα» της θρησκευτικής ζωής, αλλιώς τα «δώρα του Πνεύματος» μπορεί να διακοπούν.

Ένας Πρεσβυτεριανός «χαρισματικός» συγγραφέας μιλά για την ειδική λειτουργία αυτής της πρακτικής στην «προετοιμασία» για «χαρισματικές» συναθροίσεις: «Συχνά συμβαίνει... μια μικρή ομάδα να αφιερώσει χρόνο προσευχόμενη εν Πνεύματι (δηλ. με γλωσσολαλιά). Πράττοντας έτσι πολλαπλασιάζει την αίσθηση της παρουσίας του Θεού και τη δύναμη που μεταφέρει μέσα στη συγκέντρωση». Και πάλι: «Βρίσκουμε ότι ήρεμη προσευχή εν Πνεύματι κατά τη συνάθροιση βοηθά να διατηρήσουμε ένα άνοιγμα στην παρουσία του Θεού... (επειδή) όταν κάποιος έχει συνηθίσει να προσεύχεται δυνατά με γλωσσολαλιά... γίνεται σύντομα δυνατό για την αναπνοή του, η οποία κινείται πάνω στις φωνητικές χορδές και τη γλώσσα, να εκδηλώνει την αναπνοή του Πνεύματος, και με τον τρόπο αυτό η προσευχή συνεχίζεται ήρεμα, αλλά έντονα, μέσα του» (Williams, σελ. 31).

Ας θυμηθούμε επίσης ότι η γλωσσολαλιά μπορεί να πυροδοτηθεί από τέτοιες τεχνητές επινοήσεις όπως το «σχηματισμό ήχων με το στόμα» - και θα φτάσουμε στο αναπόφευκτο συμπέρασμα ότι η «χαρισματική» γλωσσολαλιά δεν είναι καθόλου «δωρεά», αλλά τεχνική, που η ίδια αποκτάται με άλλες τεχνικές και με τη σειρά της αποτελεί το έναυσμα για άλλες «δωρεές του Πνεύματος» αν κάποιος συνεχίσει να την εξασκεί και να την καλλιεργεί. Δεν έχουμε εδώ μια ένδειξη για το βασικό πραγματικό επίτευγμα του σύγχρονου κινήματος της Πεντηκοστής - ότι ανακάλυψε μια νέα μεντιουμιστική τεχνική για να εισέρχεται σε μια ψυχική κατάσταση όπου τα θαυματουργικά «δώρα» είναι κοινοτοπία, και να τη διατηρεί; Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε ο «χαρισματικός» ορισμός της «χειραθεσίας» - «η απλή ιερουργία από ένα ή περισσότερα πρόσωπα που τα ίδια είναι κανάλια του Αγίου Πνεύματος, προς άλλους που δεν έχουν ακόμα ευλογηθεί έτσι», στην οποία «το σημαντικό (είναι) ότι αυτοί που ιερουργούν έχουν οι ίδιοι βιώσει την κίνηση του Αγίου Πνεύματος» (Williams, σελ. 64) - περιγράφει ακριβώς τη μεταφορά του μεντιουμιστικού χαρίσματος από αυτούς που ήδη το έχουν αποκτήσει και έχουν οι ίδιοι γίνει μέντιουμ. Έτσι το «βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος» γίνεται μεντιουμιστική μύηση.

Πράγματι, αν η «χαρισματική αναζωπύρωση» είναι στ' αλήθεια μια μεντιουμιστική κίνηση, πολλά που είναι ασαφή σχετικά μ' αυτήν όταν τη βλέπουμε σαν χριστιανική κίνηση, γίνονται σαφή. Η κίνηση δημιουργείται στην Αμερική, η οποία πενήντα χρόνια πριν γέννησε τον πνευματισμό σε ένα παρόμοιο ψυχολογικό κλίμα: μια νεκρή, εκλογικευμένη προτεσταντική πίστη κατακυριεύεται ξαφνικά από την πραγματική εμπειρία μιας αόρατης «δύναμης» που δεν μπορεί να εξηγηθεί λογικά ή επιστημονικά.

Η κίνηση έχει μεγαλύτερη επιτυχία σ' εκείνες τις χώρες που έχουν αξιόλογη ιστορία πνευματισμού και μεντιουμισμού: πρώτα πρώτα στην Αμερική και την Αγγλία, μετά στη Βραζιλία, την Ιαπωνία, τις Φιλιππίνες, τη μαύρη Αφρική. Σπάνια βρίσκεται παράδειγμα «γλωσσολαλιάς» σε οποιοδήποτε χριστιανικό (έστω και κατ' όνομα) γενικό πλαίσιο για πάνω από 1600 χρόνια μετά τον καιρό του απ. Παύλου (κι ακόμα και τότε είναι ένα απομονωμένο και βραχύβιο υστερικό φαινόμενο), ακριβώς μέχρι το κίνημα της Πεντηκοστής του 20ού αι., ακριβώς όπως υπέδειξε ο λόγιος ιστορικός του θρησκευτικού «ενθουσιασμού»·10 κι ωστόσο αυτή η «δωρεά» κατέχεται από πολυάριθμους σαμάνους και μάγους γιατρούς πρωτόγονων θρησκειών, όπως επίσης από τα σύγχρονα πνευματιστικά διάμεσα και τους δαιμονισμένους. Οι «προφητείες» και οι «ερμηνείες» στις «χαρισματικές» λειτουργίες, όπως θα δούμε, είναι παράξενα ασαφείς και στερεότυπες στην έκφραση, χωρίς ιδιαίτερο χριστιανικό ή προφητικό περιεχόμενο. Το δόγμα υποτάσσεται στην πρακτική: το απόφθεγμα και των δύο κινήσεων θα μπορούσε να είναι, όπως λένε ξανά και ξανά οι ενθουσιώδεις «χαρισματικοί», «λειτουργεί» (δηλ. φέρνει αποτέλεσμα)  -  η  ίδια   παγίδα   στη   οποία,  όπως  είδαμε,   οδηγεί τα θύματά  του ο Ινδουϊσμός. Δύσκολα μπορεί να υπάρξει αμφιβολία ότι η «χαρισματική αναζωπύρωση» όσον αφορά τα φαινόμενά της, έχει μια πολύ μεγαλύτερη ομοιότητα με τον πνευματισμό και γενικά τις μη χριστιανικές θρησκείες, παρά με τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό. Αλλά θα δώσουμε ακόμα πολλά παραδείγματα για να αποδείξουμε πόσο αληθινό είναι αυτό.

 

Μέχρι αυτό το σημείο αναφέραμε, εκτός από τις δηλώσεις του Δρ. Koch, μόνο αποσπάσματα ευνοϊκά διατεθειμένων προς τη «χαρισματική αναζωπύρωση», που δίνουν μόνο μαρτυρία γι' αυτά που φαντάζονται ότι είναι έργα του Αγίου Πνεύματος. Ας αναφέρουμε τώρα μαρτυρίες διάφορων ανθρώπων που εγκατέλειψαν το χαρισματικό κίνημα ή αρνήθηκαν να συμμετάσχουν, επειδή ανακάλυψαν ότι το «πνεύμα» που το εμπνέει δεν είναι του Άγιο Πνεύμα.

1. «Στο Leicester (Αγγλία) ένας νέος ανέφερε τα ακόλουθα. Αυτός και ο φίλος του ήταν πιστοί για μερικά χρόνια ώσπου μια μέρα προσκλήθηκαν στη συνάθροιση μιας ομάδας που γλωσσολαλούσε. Η ατμόσφαιρα της συνάθροισης τους αιχμαλώτισε και μετά προσευχήθηκαν για τη δεύτερη ευλογία και το βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος. Μετά από εντατική προσευχή ήταν σαν κάτι ζεστό να ήρθε πάνω τους. Ένοιωσαν μεγάλη έξαψη. Για μερικές μέρες απόλαυσαν αυτή τη νέα εμπειρία, αλλά σιγά-σιγά αυτά τα κύματα συναισθήματος υποχώρησαν. Ο άνδρας που μου του είπε πρόσεξε ότι είχε χάσει κάθε επιθυμία να διαβάζει τη Βίβλο και να προσεύχεται. Εξέτασε την εμπειρία του στο φως των Γραφών και συνειδητοποίησε ότι δεν ήταν εκ του Θεού. Μετανόησε και την καταδίκασε... Από την άλλη ο φίλος του συνέχισε μ' αυτή τη ‘'γλωσσολαλιά'' κι αυτό τον κατέστρεψε. Σήμερα δεν θα σκεπτόταν καν να συνεχίσει να είναι Χριστιανός. (Koch, σελ. 28).

2. Δύο Προτεστάντες κληρικοί πήγαν σε μια «χαρισματική» συνάθροιση προσευχής σε μια Πρεσβυτεριανή εκκλησία στο Hollywood. «Και οι δυο συμφωνήσαμε προκαταβολικά πως όταν το πρώτο άτομο άρχιζε να γλωσσολαλεί, θα κάναμε κατά προσέγγιση την ακόλουθη προσευχή, ‘'Κύριε, αν αυτή η δωρεά είναι από Σένα, ευλόγησε αυτόν τον αδελφό, αλλά αν δεν είναι από Σένα, τότε σταμάτησέ το κι ας μη γίνει άλλη προσευχή με γλωσσολαλιά κατά την παρουσία μας...'' Ένας νεαρός ξεκίνησε τη συνάθροιση με μια μικρή προσευχή, μετά την οποία η συνάθροιση ήταν ανοιχτή για προσευχή με γλωσσολαλιά. Μια γυναίκα άρχισε να προσεύχεται με ευχέρεια σε μια ξένη γλώσσα, χωρίς καθόλου τραύλισμα ή δισταγμό. Δεν δόθηκε ερμηνεία. Ο π. Μπ. κι εγώ αρχίσαμε να προσευχόμαστε ήρεμα όπως είχαμε συμφωνήσει νωρίτερα. Τι συνέβη; Κανένας άλλος δεν γλωσσολάλησε, παρ' ότι συνήθως σ' αυτές τις συναθροίσεις όλοι τους, εκτός από έναν αρχιτέκτονα, προσεύχονται σε άγνωστες γλώσσες» (Koch, σελ. 15). Σημειώστε εδώ ότι με την απουσία της μεντιουμιστικής ενότητας στην πίστη, δεν εμφανίζονται τα φαινόμενα.

3. «Στο San Diego της California, μια γυναίκα ήρθε για συμβουλές. Μου είπε για μια άσχημη εμπειρία που είχε κατά τη διάρκεια μιας αποστολής που οργάνωσε ένα μέλος του κινήματος της γλωσσολαλιάς. Είχε πάει στις συναθροίσεις του, όπου εκείνος είχε μιλήσει για την αναγκαιότητα του δώρου της γλωσσολαλιάς, και σε μια συνάθροιση  που ακολούθησε επέτρεψε να της κάνουν χειροθεσία με σκοπό να λάβει το βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος και το δώρο της γλωσσολαλιάς. Εκείνη τη στιγμή έπεσε λιπόθυμη. Όταν ξαναβρήκε τις αισθήσεις της πάλι, ήταν πεσμένη στο πάτωμα με το στόμα της να ανοιγοκλείνει ακόμα αυτόματα, χωρίς να προφέρει λέξη. Φοβήθηκε τρομερά. Δίπλα της στέκονταν κάποιοι από τους οπαδούς αυτού του ευαγγελιστή, οι οποίοι αναφώνησαν. ‘'Ω αδελφή, για Πνεύμα''. Αλλά το θύμα αυτού του αποκαλούμενου βαπτίσματος του Αγίου Πνεύματος θεραπεύθηκε. Δεν ξαναπήγε ποτέ σ' αυτή την ομάδα των γλωσσολαλούντων. Όταν ήρθε σε μένα για συμβουλές, υπέφερε ακόμα από τα κακά επακόλουθα αυτού του ‘'πνευματικού βαπτίσματος''» (Koch, σελ. 26).

4. Ένας Ορθόδοξος Χριστιανός στην California, διηγείται μια ιδιαίτερη συνάντηση με ένα «πλήρη πνεύματος» κληρικό, ο οποίος ακολουθούσε το ίδιο πρόγραμμα με τους κορυφαίους Καθολικούς, Προτεστάντες και Πεντηκοστιανούς εκπροσώπους της «χαρισματικής αναζωπύρωσης»: «Επί πέντε ώρες γλωσσολαλούσε και χρησιμοποιούσε κάθε τέχνασμα (ψυχολογικό, υπνωτιστικό), και ‘'χειροθεσία'', για να παρασύρει τους παρόντες να λάβουν το ‘'βάπτισμα του Αγίου Πνεύματος''. Η σκηνή ήταν πράγματι τρομερή. Όταν έβαλε τα χέρια του πάνω στη φίλη μας, αυτή έκανε λαρυγγικούς ήχους, βογγούσε, έκλαιγε και ούρλιαζε. Ήταν πολύ ευχαριστημένος από αυτό. Είπε ότι εκείνη υπέφερε για άλλους - ότι μεσολαβούσε γι' αυτούς. Όταν έβαλε τα χέρια του στο κεφάλι μου είχα ένα προαίσθημα πραγματικού κακού. Η ‘'γλωσσολαλιά'' του διανθιζόταν με Αγγλικά: ‘'Έχεις το χάρισμα της προφητείας, το νοιώθω''. ‘'Απλώς άνοιξε το στόμα σου και θα ξεχυθεί έξω ελεύθερα''. ‘'Παρεμποδίζεις το Άγιο Πνεύμα''. Με τη χάρη του Θεού κράτησα το στόμα μου κλειστό, αλλά είμαι απολύτως σίγουρος ότι αν είχα μιλήσει, κάποιος άλλος θα ‘'μετέφραζε''». (Ιδιαίτερη συνομιλία).

5. Αναγνώστες του Ορθόδοξου Λόγου θα θυμηθούν το περιστατικό της «προσευχής-όρθρου» που οργάνωσε η Συριανή Αντιοχειανή Αρχιεπισκοπή της Νέας Υόρκης στη συνέλευσή της στο Chicago τον Αύγουστο του 1970. Αφού δημιουργήθηκε μια δραματική και συναισθηματική ατμόσφαιρα, νέοι άνθρωποι άρχισαν να «μαρτυρούν» πως τους κινούσε το «πνεύμα». Αλλά αρκετοί άνθρωποι που ήταν παρόντες περιέγραψαν αργότερα ότι η ατμόσφαιρα ήταν «σκοτεινή και δυσοίωνη», «ασφυκτική», «σκοτεινή και κακή», κι ότι από μια θαυματουργή παρέμβαση του αγίου Γερμανού της Αλάσκα, του οποίου η εικόνα ήταν παρούσα στην αίθουσα, η όλη συνάθροιση διακόπηκε και η κακή ατμόσφαιρα διαλύθηκε (Ορθ. Λόγος, 1970, Νο 4-5, σελ. 196-199).

Υπάρχουν πολυάριθμες άλλες περιπτώσεις στις οποίες οι άνθρωποι έχουν χάσει το ενδιαφέρον τους για προσευχή, ανάγνωση των Γραφών, και γενικά το Χριστιανισμό, κι ακόμα έχουν φτάσει να πιστεύουν, όπως είπε ένας μαθητής, ότι «δεν χρειαζόταν να διαβάζει άλλο πια τη Βίβλο. Ο ίδιος ο Θεός Πατέρας θα εμφανιζόταν και θα του μιλούσε» (Koch, σελ. 29).

Θα έχουμε ακόμη την ευκαιρία να αναφέρουμε τη μαρτυρία πολλών που δεν βρίσκουν τίποτα αρνητικό ή κακό στην «χαρισματική» εμπειρία τους, και θα εξετάσουμε το νόημα της μαρτυρίας τους. Πάντως, χωρίς να έχουμε ακόμη φτάσει σε κάποιο συμπέρασμα ως προς την ακριβή φύση του «πνεύματος» που προκαλεί «χαρισματικά» φαινόμενα, με βάση τα στοιχεία που είναι συγκεντρωμένα εδώ μπορούμε ήδη να συμφωνήσουμε μέχρι τώρα με τον Δρ. Koch: «Το κίνημα της γλωσσολαλιάς είναι η έκφραση μιας κατάστασης παραληρήματος μέσω της οποίας εκδηλώνεται μια παρέμβαση δαιμονικών δυνάμεων» (Koch, σελ.47). Δηλαδή, το κίνημα, το οποίο είναι σίγουρα «παραληρηματικό» στην παράδοσή του στη δραστηριότητα ενός «πνεύματος» που δεν είναι το Άγιο Πνεύμα, δεν είναι δαιμονικό από πρόθεση ή αυτό καθ' εαυτό (όπως σίγουρα είναι ο σύγχρονος αποκρυφισμός και σατανισμός), αλλά από τη φύση του αφήνεται ιδιαίτερα ανοιχτό στην εκδήλωση καταφανώς δαιμονικών δυνάμεων, οι οποίες πραγματικά εμφανίζονται μερικές φορές.

Αυτό το βιβλίο έχει διαβαστεί από έναν αριθμό ανθρώπων που έχουν συμμετάσχει στη «χαρισματική αναζωπύρωση»· πολλοί από αυτούς έχουν έκτοτε εγκαταλείψει αυτό το κίνημα, αναγνωρίζοντας ότι το πνεύμα που είχαν βιώσει στα «χαρισματικά» φαινόμενα δεν ήταν το ΆγιοΠνεύμα. Σε ανθρώπους μπλεγμένους με το «χαρισματικό» κίνημα, που διαβάζουν τώρα αυτό το βιβλίο, θέλουμε να πούμε: Ίσως να νοιώθετε ότι η εμπειρία σας στο «χαρισματικό» κίνημα είναι σε μεγάλη έκταση κάτι καλό (ακόμα κι αν έχετε επιφυλάξεις για κάποια πράγματα που έχετε δει ή βιώσει εκεί)· Ίσως επίσης να μην μπορείτε να πιστέψετε ότι υπάρχει οτιδήποτε δαιμονικό εκεί. Λέγοντας ότι το «χαρισματικό» κίνημα είναι στην πηγή της έμπνευσής του μεντιουμιστικό, δεν εννοούμε να αρνηθείτε το σύνολο των εμπειριών που είχατε ενώ ήσασταν αναμεμειγμένος σ' αυτό. Αν αφυπνισθήκατε σε μετάνοια για τις αμαρτίες σας, στη συνειδητοποίηση ότι ο Κύριος Ιησούς Χριστός είναι ο Σωτήρας της ανθρωπότητας, σε ειλικρινή αγάπη για το Θεό και τον πλησίον - όλα αυτά είναι πράγματι καλά και δεν θα χαθούν εάν εγκαταλείψετε το «χαρισματικό» κίνημα. Αλλά αν νομίζετε ότι η εμπειρία σας της «γλωσσολαλιάς» ή της «προφητείας» ή οτιδήποτε άλλο «υπερφυσικό» ίσως έχετε νοιώσει, είναι από το Θεό - τότε αυτό το βιβλίο είναι μια πρόσκληση για σας να ανακαλύψετε ότι η σφαίρα της γνήσιας χριστιανικής πνευματικής εμπειρίας είναι πολύ βαθύτερη απ' ό,τι έχετε νοιώσει μέχρι τώρα, ότι τα κόλπα του διαβόλου είναι πολύ πιο πανούργα από ό,τι μπορεί να έχετε φανταστεί, ότι η προθυμία της πεπτωκυΐας ανθρώπινης φύσης μας να παρανοεί την ψευδαίσθηση για αλήθεια, τη συναισθηματική ανακούφιση για πνευματική εμπειρία, είναι πολύ μεγαλύτερη από ό,τι νομίζετε.  Ο επόμενος τομέας αυτού του κεφαλαίου θα πραγματευθεί αυτό το θέμα λεπτομερώς.

Όσο για την ακριβή φύση της «γλωσσολαλιάς» που συμβαίνει σήμερα, προφανώς δεν μπορεί να δοθεί μια απλή απάντηση. Ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι στον Πεντηκοστιανισμό, όπως και στον πνευματισμό, τα στοιχεία τόσο της απάτης όσο και της υποβολής δεν παίζουν μικρό ρόλο, κάτω από τις καμμιά φορά τεράστιες πιέσεις που ασκούνται στους «χαρισματικούς» κύκλους για να εκβιαστεί η εμφάνιση των φαινομένων. Έτσι,  ένα μέλος της κατά ένα μεγάλο μέρος πεντηκοστιανικής «κίνησης του Ιησού» μαρτυρεί ότι όταν γλωσσολαλούσε «ήταν απλώς μια συναισθηματικά κατασκευασμένη κατάσταση όπου μουρμούριζα ένα μάτσο λέξεις», κι ένας άλλος παραδέχεται ειλικρινά, «Όταν πρωτοέγινα Χριστιανός οι άνθρωποι με τους οποίους ήμουν μαζί μου είπαν, ‘'πρέπει να το κάνεις''. Έτσι προσευχήθηκα να το κάνω, κι έφτασα να τους αντιγράφω έτσι ώστε να νομίζουν ότι έχω το χάρισμα» (Ortega, σελ. 49). Έτσι, αναμφίβολα, κάποιες από τις υποτιθέμενες «γλωσσολαλιές» δεν είναι γνήσιες, ή στην καλύτερη περίπτωση είναι το προϊόν υποβολής κάτω από συναισθηματικές συνθήκες πολύ κοντά στην υστερία. Πάντως, υπάρχουν τεκμηριωμένες περιπτώσεις Πεντηκοστιανών που μιλούν σε μια γλώσσα που δεν έχουν μάθει(Sherrill, σελ. 49)· υπάρχει επίσης η μαρτυρία πολλών σχετικά με την ευχέρεια, βεβαιότητα και ηρεμία (χωρίς καθόλου υστερικές συνθήκες) με τις οποίες μπορούν να εισέλθουν στην κατάσταση της «γλωσσολαλιάς»· και υπάρχει ένας κατηγορηματικά υπερφυσικός χαρακτήρας στο σχετικό φαινόμενο της «εξύμνησης με γλώσσες», όπου το «πνεύμα» υποβάλλει επίσης τη μελωδία και πολλοί συμμετέχουν παράγοντας ένα αποτέλεσμα το οποίο περιγράφεται από διάφορους ως «αλλόκοσμο αλλά εξαιρετικά όμορφο» (Sherrill, σελ. 118) και «αφάνταστο, ανθρωπίνως αδύνατο» (Williams, σελ. 33). Είναι λοιπόν προφανές ότι καμμιά μόνο ψυχολογική ή μόνο συναισθηματική εξήγηση δεν μπορεί να ερμηνεύσει πολλά από τα φαινόμενα της σύγχρονης «γλωσσολαλιάς». Αν δεν είναι έργο του Αγίου Πνεύματος - και μέχρι τώρα υπάρχουν άφθονες αποδείξεις ότι δεν είναι - τότε η σημερινή «γλωσσολαλιά» ως αυθεντικό «υπερφυσικό» φαινόμενο μπορεί μόνο να είναι η εκδήλωση ή η δωρεά κάποιου άλλου πνεύματος.

Για να προσδιορίσουμε επακριβέστερα αυτό το «πνεύμα» και να κατανοήσουμε πληρέστερα το «χαρισματικό» κίνημα, όχι μόνο κατά τα φαινόμενά του αλλά κατά την «πνευματικότητά» του, πρέπει να αντλήσουμε πιο βαθειά από τις πηγές της Ορθόδοξης παράδοσης. Και πρώτα απ' όλα πρέπει να επιστρέψουμε σε μια διδασκαλία της Ορθόδοξης ασκητικής παράδοσης που έχει ήδη συζητηθεί σε αυτή τη σειρά άρθρων, σε ερμηνεία της δύναμης με την οποία ο Ινδουϊσμός συγκρατεί τους οπαδούς του: το πρελέστ, η πνευματική πλάνη.

 

 Πνευματική πλάνη

Η ιδέα της πλάνης, βασική στην Ορθόδοξη ασκητική διδασκαλία, είναι εντελώς απούσα στον Προτεσταντικό-Καθολικό κόσμο που παρήγαγε το «χαρισματικό» κίνημα· κι αυτό το γεγονός εξηγεί γιατί μια τόσο ολοφάνερη πλάνη μπορεί να κερδίσει τέτοιο κύρος σε κατ' όνομα «χριστιανικούς» κύκλους, κι ακόμα γιατί ένας «προφήτης» σαν τον Νικολάι Μπερντιάγιεφ ο οποίος προέρχεται από Ορθόδοξο υπόβαθρο, θεωρεί απολύτως ουσιώδες ότι στη «νέα εποχή του Αγίου Πνεύματος» «δεν θα υπάρχει πια ασκητική κοσμοθεωρία». Ο λόγος είναι προφανής: Η Ορθόδοξη ασκητική κοσμοθεωρία δίνει το μόνο μέσο με το οποίο οι άνθρωποι, έχοντας λάβει το Άγιο Πνεύμα με το Βάπτισμα και το Χρίσμα τους, μπορούν πραγματικά να συνεχίσουν να αποκτούν το Άγιο Πνεύμα στη ζωή τους· και διδάσκει πως να διακρίνουμε την πνευματική πλάνη και να φυλαγόμαστε από αυτήν. Η «νέα πνευματικότητα» την οποία ονειρεύτηκε ο Μπερντιάγεφ και την οποία ουσιαστικά εξασκεί η «χαρισματική αναζωπύρωση» έχει ένα εντελώς διαφορετικό θεμέλιο και φαίνεται να είναι απάτη στο φως της Ορθόδοξης ασκητικής διδασκαλίας. Γι' αυτό, δεν υπάρχει χώρος και για τις δυο αντιλήψεις στο ίδιο πνευματικό σύμπαν: για να αποδεχτεί κάποιος τη  «νέα πνευματικότητα» και τη «χαρισματική αναζωπύρωση», πρέπει να απορρίψει τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό· και αντιστρόφως, για να παραμείνει κάποιος Ορθόδοξος Χριστιανός, πρέπει να απορρίψει τη «χαρισματική αναζωπύρωση», που είναι μια παραχάραξη της Ορθοδοξίας.

Για να γίνει αυτό απόλυτα σαφές, θα δώσουμε στη συνέχεια τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας σχετικά με την πνευματική πλάνη, κυρίως όπως διαμορφώθηκε στη συλλογή αυτής της διδασκαλίας κατά τον 19^ο αιώνα από τον Επίσκοπο Ιγνάτιο Brianchaninov, που ο ίδιος ήταν ένας Ορθόδοξος Πατέρας της σύγχρονης εποχής (1^ος τόμος από τα επιλεγμένα έργα του - βιογραφία εδώ).

 

Υπάρχουν δυο βασικές μορφές πλάνης. Η πρώτη και πιο θεαματική μορφή προκύπτει όταν ένα πρόσωπο μοχθεί για μια υψηλή πνευματική κατάσταση ή πνευματικά οράματα χωρίς να έχει πρώτα καθαρθεί από τα πάθη και την επανάπαυση στη δική του κρίση. Σε κάποιον τέτοιο ο διάβολος παρέχει σπουδαία «οράματα». Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα στους βίους των Αγίων, που ανήκουν στα βασικά εγχειρίδια της Ορθόδοξης ασκητικής διδασκαλίας. Έτσι ο άγιος Νικήτας, αργότερα Επίσκοπος του Novgorod (31 Ιαν.) εισήλθε στην ερημιτική ζωή απροετοίμαστος και παρά τις αντίθετες συμβουλές του πνευματικού του, και σύντομα άκουσε μια φωνή να προσεύχεται μαζί του. Τότε ο «Κύριος» μίλησε στο Νικήτα κι έστειλε έναν «άγγελο» να προσεύχεται στη θέση του, και του έδωσε εντολή να διαβάζει βιβλία αντί να προσεύχεται, και να διδάσκει εκείνους που έρχονταν σ' αυτόν. Έτσι κι έκανε, βλέποντας πάντα τον «άγγελο» να προσεύχεται δίπλα του, και οι άνθρωποι έμεναν έκπληκτοι από την πνευματική σοφία του και τις «δωρεές του Αγίου Πνεύματος» που φαινόταν να κατέχει, συμπεριλαμβανομένων «προφητειών» οι οποίες πάντα εκπληρώνονταν. Η απάτη αποκαλύφθηκε μόνο όταν οι πατέρες του μοναστηριού έμαθαν για την αποστροφή του προς την Καινή Διαθήκη (παρ' ότι την Παλαιά Διαθήκη, την οποία δεν είχε διαβάσει ποτέ, μπορούσε να την πει απ' έξω), και μέσω των προσευχών τους μετανόησε, τα «θαύματά» του σταμάτησαν, και αργότερα έφθασε σε γνήσια αγιότητα. Παρομοίως, ο άγιος Ισαάκ των σπηλαίων  του Κιέβου (14 Φεβρ.), είδε ένα μεγάλο φως και εμφανίστηκε σ' αυτόν ο «Χριστός» με «αγγέλους» όταν ο Ισαάκ, χωρίς να κάνει το σημείο του σταυρού, γονάτισε μπροστά στο «Χριστό», οι δαίμονες απέκτησαν εξουσία πάνω του και, αφού χόρεψαν μαζί του μανιασμένα, τον παράτησαν μισοπεθαμένο. Κι αυτός επίσης έφτασε αργότερα σε γνήσια αγιότητα. Υπάρχουν πολλές παρόμοιες περιπτώσεις όπου ο «Χριστός» και οι «άγγελοι» εμφανίστηκαν σε ασκητές και παραχώρησαν εκπληκτικές δυνάμεις και «δωρεές του Αγίου Πνεύματος», οι οποίες συχνά οδήγησαν τελικά τους παραπλανημένους ασκητές σε παράνοια ή αυτοκτονία [δες γι' αυτούς εδώ].

Αλλά υπάρχει κι άλλη, λιγότερο θεαματική μορφή πνευματικής πλάνης, η οποία δεν προσφέρει στα θύματά της σπουδαία οράματα αλλά μόνο εξυψωτικά «θρησκευτικά συναισθήματα». Αυτό συμβαίνει, όπως έχει γράψει ο Επίσκοπος Ιγνάτιος, «όταν η καρδιά επιθυμεί και πασχίζει για άγια και θεϊκά αισθήματα ενώ είναι ακόμα εντελώς ακατάλληλη γι' αυτά. Ο καθένας που δεν έχει συντετριμμένο, μεταμελημένο πνεύμα, που αναγνωρίζει οποιοδήποτε είδος πλεονεκτήματος ή αξίας στον εαυτό του, που δεν τηρεί σταθερά τη διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας αλλά σε μια ή άλλη παράδοση πιστεύει στη δική του αυθαίρετη κρίση ή έχει ακολουθήσει μια μη Ορθόδοξη διδασκαλία - είναι σε αυτή την κατάσταση πλάνης». Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έχει ολόκληρα πνευματικά εγχειρίδια γραμμένα από ανθρώπους σε αυτή την κατάσταση· τέτοιο είναι η «Μίμησις Χριστού» του Thomas a Kempis.

Ο Επίσκοπος Ιγνάτιος λέει γι' αυτό: «Σ' αυτό το βιβλίο κυριαρχεί και αναπνέει μέσα από τις σελίδες ο υποκριτικός ζήλος του κακού πνεύματος, κολακεύοντας και μεθώντας τον αναγνώστη... Το βιβλίο καθοδηγεί τον αναγνώστη απ' ευθείας σε επικοινωνία με το Θεό, χωρίς προηγούμενο εξαγνισμό δια της μετανοίας... Από αυτό οι σαρκικοί άνθρωποι εισέρχονται σε έκσταση από ηδονή και μέθη που αποκτάται χωρίς δυσκολία, χωρίς αυταπάρνηση, χωρίς μετάνοια, χωρίς σταύρωση της σάρκας με τα πάθη και τις επιθυμίες της (Γαλ. 5:24), με κολακεία της πεπτωκυΐας κατάστασής τους». Και το αποτέλεσμα, όπως έχει γράψει ο I. M. Kontzevitch, ο μεγάλος μεταφραστής της πατερικής διδασκαλίας, είναι ότι «ο ασκητής, κοπιάζοντας να ανάψει στην καρδιά του αγάπη για το Θεό ενώ παραμελεί τη μετάνοια, καταβάλλει προσπάθεια να επιτύχει ένα συναίσθημα ηδονής, έκστασης, και ως αποτέλεσμα επιτυγχάνει ακριβώς το αντίθετο: ‘'έρχεται σε κοινωνία με το σατανά και μολύνεται με μίσος για το Άγιο Πνεύμα'' (Επίσκοπος Ιγνάτιος)».

Κι αυτή είναι η πραγματική κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι οπαδοί της «χαρισματικής αναζωπύρωσης», ακόμα και χωρίς να το υποπτεύονται. Αυτό μπορεί να φανεί  πιο καθαρά όταν εξεταστούν οι εμπειρίες και απόψεις τους, βήμα προς βήμα, σε αντιπαραβολή με τη διδασκαλία των Ορθόδοξων Πατέρων όπως εκτέθηκαν παραπάνω από τον Επίσκοπο Ιγνάτιο.

Δες επίσης: Πρόσκληση στους Πεντηκοστιανούς (βιβλίο Αμερικανού πρώην πεντηκοστιανού, και τώρα ορθόδοξου μοναχού). Αγγλικά εδώ.

Εκτενής αρθρογραφία για τους Πεντηκοστιανούς υπάρχει εδώ και εδώ.

Για την ελληνική πεντηκοστιανική ΕΑΕΠ δες εδώ.

---

 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Pat King, «διεθνής χαρισματική εφημερίδα» «Logos Journal», Σεπτ. - Οκτ. 1971, σελ. 50. (Να μη συγχέεται με τη «Logos» του π. Ευ. Στεφάνου).

2. Για τον π. Ευσέβιο Στεφάνου βλ. υποσημείωση στη σελ. 13

3. Τα περισσότερα βιβλία σ' αυτό το κεφάλαιο θα παρατίθενται μόνο με όνομα συγγραφέα και αριθμό σελίδας· βιβλιογραφικές πληροφορίες υπάρχουν στο τέλος του κεφαλαίου

4Επίσκοπος Θεοφάνης ο Έγκλειστος, «What is the Spiritual life» Jordanville, New York 1962, σελ. 247-8 (στα Ρωσικά)

5. V. P. Bykov, Tikhie Priyuty, Μόσχα 1913, σελ. 168-170

6. Βλ. Kurt Koch, Occult Bondage and Delinerance, Kregel Publications, Michigan 1970,  σελ. 168-170

7.  Βλ. Kurt Koch, Between Christ and Satan, Kregel Publications, 1962, σελ. 124

8.  Simon A. Blackmore, S. J., Spiritism Facts and Frauds, Benziger Bros., New York, 1924 Κεφ. 4, «Mediums» σελ. 89-105

9 Για τον Oral Roberts βλ. Kurt Koch, Occult Bondage σελ. 52-5

10. Ronald A. Knox, Enthusiasm, A Chapter in the History of Religion, Oxford (Galaxy Book), 1961, σελ. 550-551