Αυτό το άρθρο γράφεται με αφορμή την εορτή της μνήμης του αγίου ευαγγελιστή Λουκά του Ιατρού (18 Οκτωβρίου), ο ναός του οποίου κοσμεί τον αύλειο χώρο του Νοσοκομείου της ιδιαίτερης πατρίδας μας, του Ρεθύμνου. Το αφιερώνουμε σε όλους εκείνους που, ειλικρινά και αφοσιωμένα, αγωνίζονται για την υγεία και την περίθαλψη των συνανθρώπων μας.
Αγία Γραφή και Ιατρική
Η Εκκλησία που ίδρυσε ο Ιησούς Χριστός δεν απέρριψε ποτέ την ιατρική επιστήμη, ούτε την επιστήμη γενικότερα. Θα ήταν παράλογο άλλωστε κάτι τέτοιο, αφού η ίδια η Αγία Γραφή, την οποία μελετούσαν οι πρώτοι χριστιανοί (η Παλαιά Διαθήκη), στο βιβλίο Σοφία Σειράχ, κεφ. 38, 1-15, παραγγέλλει:
«Τίμα ιατρόν προς τας χρείας αυτού τιμαίς αυτού, και γαρ αυτόν έκτισε Κύριος· παρά γαρ Υψίστου εστίν ίασις, και παρά βασιλέως λήψεται δόμα. επιστήμη ιατρού ανυψώσει κεφαλήν αυτού, και έναντι μεγιστάνων θαυμασθήσεται. Κύριος έκτισεν εκ γης φάρμακα, και ανήρ φρόνιμος ου προσοχθιεί αυτοίς. ουκ από ξύλου εγλυκάνθη ύδωρ εις το γνωσθήναι την ισχύν αυτού; και αυτός έδωκεν ανθρώποις επιστήμην ενδοξάζεσθαι εν τοις θαυμασίοις αυτού· εν αυτοίς εθεράπευσε και ήρε τον πόνον αυτού, μυρεψός εν τούτοις ποιήσει μείγμα, και ου μη συντελέση έργα αυτού, και ειρήνη παρ’ αυτού εστίν επί προσώπου της γης.
Τέκνον, εν αρρωστήματί σου μη παράβλεπε, αλλ’ εύξαι Κυρίω, και αυτός ιάσεταί σε. απόστησον πλημμέλειαν και εύθυνον χείρας, και από πάσης αμαρτίας καθάρισον καρδίαν. δος ευωδίαν και μνημόσυνον σεμιδάλεως και λίπανον προσφοράν ως μη υπάρχων. και ιατρώ δος τόπον, και γαρ αυτόν έκτισε Κύριος, και μη αποστήτω σου, και γαρ αυτού χρεία. έστι καιρός ότε και εν χερσίν αυτών ευοδία· και γαρ αυτοί Κυρίου δεηθήσονται, ίνα ευοδώση αυτοίς ανάπαυσιν και ίασιν χάριν εμβιώσεως. ο αμαρτάνων έναντι του ποιήσαντος αυτόν εμπέσοι εις χείρας ιατρού».
Ερμηνευτική απόδοση του αποσπάσματος στα νέα ελληνικά από τον Ιωάννη Κολιτσάρα (1903 – 1989), την οποία λαμβάνουμε από εδώ:
«Τίμα τον ιατρόν, όπως του αρμόζει, έχων άλλωστε υπ’ όψιν σου τας υπηρεσίας του εις τας ανάγκας σου, διότι ο Κυριος έκαμεν αυτόν. Από τον Ύψιστον Θεόν προέρχεται η θεραπεία, που δίδει ο ιατρός, ο οποίος και από τους βασιλείς ακόμη θα λάβη δώρα διά την ιατρικήν του επιστήμην.
Η ιατρική επιστήμη θα αναδείξη τον ιατρόν· και ενώπιον επισήμων ανθρώπων θα αποκτήση δόξαν. Ο Κύριος ώρισε να φυτρώνουν φαρμακευτικά βότανα από την γην, ο δε φρόνιμος άνθρωπος δεν τα αποστρέφεται.
Τα πικρά ύδατα της Μερράς [Έξοδος 15, 23-25] δεν εγλυκάνθησαν διά του Μωϋσέως με ένα ξύλον, διά να φανή έτσι η δύναμις και αυτού του ξύλου; Ο ίδιος ο Θεός έδωκεν στους ανθρώπους την ιατρικήν επιστήμην, ώστε να δοξάζεται με τα θαυμαστά αυτού έργα. Διά των ιατρών και των φαρμάκων θεραπεύει ο Θεός και αφαιρεί τας ενοχλήσεις του ασθενούς. Ο φαρμακοποιός διά των διαφόρων βοτάνων κατασκευάζει φαρμακευτικήν σύνθεσιν και είναι ατελείωτα τα φαρμακευτικά του παρασκευάσματα, ώστε να έρχεται η θεραπεία και η γαλήνη από το φάρμακόν του εις όλους τους ασθενείς της οικουμένης.
Τέκνον μου, όταν αρρωστήσης μη αδιαφορήσης διά τον ιατρόν και τα φάρμακα. Συγχρόνως όμως παρακάλεσε και τον Κυριον· και αυτός θα σε θεραπεύση. Απαρνήσου και απομάκρυνε από σε κάθε αμαρτίαν· έχε καθαρά τα χέρια σου ενώπιον του Θεού και καθάρισε την καρδίαν σου από κάθε αμαρτίαν. Πρόσφερε ευώδες θυμίαμα, και αναμνηστικήν παρά τώ Θεώ διά σε αναίμακτον θυσίαν σημιγδαλιού. Πρόσφερε δε πλουσίας τας προσφοράς σου ως εάν δεν πρόκειται να υπάρξης πλέον εις την γην.
Να προσφύγης δε κατόπιν και στον ιατρόν, διότι ο Θεός τον εδημιούργησε και τον ανέδειξε. Μη τον απομακρύνης από κοντά σου, διότι έχεις την ανάγκην του. Πολλές φορές η θεραπεία της ασθενείας και η κατευόδωσις της υγείας είναι εις τα χέρια των ιατρών, διότι και αυτοί με την σειράν των προσεύχονται προς τον Κυριον, να κατευοδώση τας προσπαθείας των και να επιτύχουν ελάφρυνσιν και θεραπείαν της νόσου διά την συνέχειαν της ζωής. Μάθε δε και τούτο, ότι εκείνος ο οποίος αμαρτάνει ενώπιον του Δημιουργού του, θα ασθενήση και θα περιέλθη εις τα χέρια του ιατρού».
Εξάλλου, ένας από τους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης, ο ευαγγελιστής Λουκάς, ήταν γιατρός και ως ιατρός προσδιορίζεται στον πασίγνωστο στίχο του αποστόλου Παύλου «ασπάζεται υμάς Λουκάς ο ιατρός ο αγαπητός και Δημάς» (Κολοσσαείς 4, 14). Ο Λουκάς ήταν πολύτιμος συνεργάτης και φίλος του αποστόλου Παύλου και κάποια στιγμή έμεινε ο μόνος συμπαραστάτης του στην αιχμαλωσία, όπως φαίνεται από το στίχο «Λουκάς εστί μόνος μετ’ εμού» (Β΄ Τιμόθεον 4, 11). Έχει συζητηθεί μάλιστα πολύ η εκτεταμένη χρήση ιατρικής ορολογίας από τον ευαγγελιστή Λουκά στα δύο βιβλία του, το κατά Λουκάν ευαγγέλιο και τις Πράξεις των αποστόλων [1].
Επίσης, ως θετική αναφορά στην αναγκαιότητα της ιατρικής έχει εκληφθεί από ορισμένους ερμηνευτές η φράση του Ιησού Χριστού «ου χρείαν έχουσιν οι ισχύοντες ιατρού, αλλ’ οι κακώς έχοντες» (Ματθαίον 9, 12).
Άγιοι Ιατροί, Πατέρες της Εκκλησίας και ιατρική
Εκτός αυτών, η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά πλήθος ιατρών ως αγίων, με κυριότερους τους αγίους Αναργύρους, δηλαδή γιατρούς που θεράπευαν τους ασθενείς τους χωρίς αργύρια (χρήματα). Στη χορεία των αγίων Αναργύρων κατατάσσονται οι άγιοι γιατροί: Κοσμάς και Δαμιανός οι εκ Ρώμης (1 Ιουλίου), Κοσμάς και Δαμιανός οι εκ της Ασίας (1 Νοεμβρίου) Κοσμάς, Δαμιανός, Λεόντιος, Άνθιμος και Ευπρέπιος οι Άραβες (17 Οκτωβρίου, μία μέρα πριν την εορτή του αγίου Λουκά), Παντελεήμων ο Μεγαλομάρτυς και Ιαματικός (27 Ιουλίου), Ερμόλαος (26 Ιουλίου), Σαμψών ο Ξενοδόχος, ένας από τους πατέρες του θεσμού των νοσοκομείων (27 Ιουνίου), Διομήδης (16 Αυγούστου), Θαλλέλαιος (20 Μαΐου), Μώκιος (11 Μαΐου), Κύρος και Ιωάννης (31 Ιανουαρίου), Φώτιος και Ανίκητος (12 Αυγούστου), ο σύγχρονος άγιος Ανάργυρος Λουκάς ο Ιατρός, αρχιεπίσκοπος Συμφερουπόλεως και Κριμαίας και καθηγητής του πανεπιστημίου της Τασκένδης († 1961, 11 Ιουνίου), καθώς και οι αγίες γυναίκες Ιατροί Ζηναΐδα & Φιλονίλλα (11 Οκτ.), Ερμιόνη (4 Σεπτ.) και Σοφία η Ιατρός (22 Μαΐου).
Γιατροί ήταν επίσης ο άγιος Αντίπας (ο αναφερόμενος στην Αποκάλυψη 2, 13 – 11 Απριλίου), ο άγιος Ζηνόβιος (30 Οκτωβρίου), ο άγιος Βλάσιος (11 Φεβρουαρίου), ο Μέγας Βασίλειος (1 Ιανουαρίου), ο οποίος στα ιδρύματά του περιέθαλψε και τους λεπρούς (πράγμα πρωτοφανές για τον αρχαίο κόσμο), ο αδελφός του άγιος Γρηγόριος, επίσκοπος Νύσσης (10 Ιανουαρίου), όπως φαίνεται από το έργο του “Περί κατασκευής του ανθρώπου” και άλλα, π.χ. τον λεγόμενο α΄ κανόνα του, όπου λαμβάνει λεπτομερείς αναλογίες της ιατρικής και τις ανάγει στη θεραπευτική των πνευματικών και ηθικών νοσημάτων, και άλλοι. Λεπτομέρειες δείτε στη διπλωματική εργασία του π. Βασιλείου Κολέτσα «Εκκλησία και Ιατρική: Οι Ιατροί Άγιοι της Ορθοδοξίας μας. Η περίπτωση του Αγίου Λουκά της Κριμαίας», Πάτρα, Σεπτέμβριος 2019 (εδώ).
Και σήμερα, αρχές του 21ου αιώνα, δεν έχουν εκλείψει οι ευσεβείς γιατροί, ακόμη και καθηγητές Ιατρικών Σχολών, οι οποίοι καθόλου δεν θεωρούν κομπογιαννιτισμό και αντιποίηση του λειτουργήματός της την υπηρεσία ιερέων και την ύπαρξη παρεκκλησίων στους χώρους των νοσοκομείων ή την ανάρτηση ιερών εικόνων στους θαλάμους, ούτε βδελύσσονται ως ολέθρια δεισιδαιμονία την πίστη των χριστιανών σε θεράποντες και θαυματουργούς αγίους. Αντίθετα, θεωρούν τα παραπάνω μέγιστη πνευματική ενίσχυση των ανθρώπων και τη θεία χάρη αρωγό στη δική τους προσπάθεια. Πολλοί μάλιστα από αυτούς έχουν γνωρίσει σύγχρονους αγίους και καταθέσει συγκλονιστικές μαρτυρίες των αγιοπνευματικών χαρισμάτων τους. Από τον μακαριστό Γεώργιο Παπαζάχο, «ανάργυρο ιατρό και χαρισματικό πανεπιστημιακό δάσκαλο» (ιδού η μαρτυρία του για τον άγιο Πορφύριο, μετά από πολλά χρόνια γνωριμίας), ώς τον δρα Σωτήρη Τσιόδρα, τα παραδείγματα είναι πάμπολλα, τόσο στη χώρα μας όσο και αλλού.
Το ότι η πίστη των χριστιανών στη θαυματουργική δύναμη των αγίων δεν αντιστρατεύεται την αναγκαιότητα της ιατρικής επιστήμης, εκφράζεται όμορφα από έναν σύγχρονο σοφό ιεράρχη (και πανεπιστημιακό), το μητροπολίτη Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως Ιερεμία, σε κείμενό του σχετικό με τα μέτρα προστασίας από τον κορωνοϊό: «Μην περιμένουμε, χριστιανοί μου, να μας προφυλάξει ο Θεός εκεί που μπορούμε μόνοι μας να προφυλαχθούμε. Εκεί που ο άνθρωπος μπορεί να ενεργήσει με την λογική του και την δύναμή του, δεν επεμβαίνει ο Θεός. Ο Ιησούς Χριστός μας την πλάκα, που ήταν στον τάφο του Λαζάρου, είπε να έλθουν οι άνθρωποι να την παραμερίσουν, γιατί μπορούσαν οι άνθρωποι να το κάνουν αυτό. Τι δεν μπορούσαν οι άνθρωποι να κάνουν; Το να αναστήσουν τον νεκρό. Σ’ αυτό επενέβη ο Χριστός και έκανε το θαύμα και ανέστησε τον Λάζαρο (Ιωάννην 11, 38-39)» (εδώ).
Στο ίδιο πνεύμα κινείται και ο άγιος Πορφύριος, για τον οποίο ο Γ. Παπαζάχος, στο προμνημονευθέν κείμενό του, γράφει: «… ποτέ δεν αρνήθηκε την ιατρική βοήθεια των πολλών γιατρών-πνευματικών του παιδιών. Μάλιστα μια μέρα τον ερώτησα: “Γιατί πολλοί πνευματικοί άνθρωποι, κυρίως μοναχοί, αρνούνται την ιατρική βοήθεια, πιστεύοντας ότι θα τους βοηθήση κατ’ ευθείαν η Παναγία;”. Μου απάντησε: “Είναι εγωϊσμός -πονηρή ενέργεια- να νομίζης ότι ο Θεός θα κάνη, κατ’ εξαίρεση από τους πολλούς, θαυματουργική επέμβαση για σένα. Ο Θεός κάνει θαύματα και τώρα, αλλά εσύ δεν πρέπει να το προσδοκάς για σένα. Είναι εγωϊστική εξαίρεση. Άλλωστε και μέσω των γιατρών ο ίδιος ο Θεός ενεργεί. “Ιατρούς και φάρμακα Κύριος έδωκεν”, λέει η Αγία Γραφή”». Είναι γνωστό εξάλλου ότι ο άγιος Πορφύριος, που υπηρετούσε ως εφημέριος στο παρεκκλήσι της Πολυκλινικής Αθηνών, πήγαινε και παρακολουθούσε μαθήματα στην Ιατρική Σχολή, λόγω της μεγάλης αγάπης του στην ιατρική επιστήμη.Η λήψη παραδειγμάτων από το χώρο της ιατρικής για την εξήγηση της θεραπείας των ηθικών και πνευματικών παθών του ανθρώπου είναι συνηθέστατη στους Πατέρες της Εκκλησίας (δηλ. στους αγίους διδασκάλους του χριστιανισμού), πράγμα που φανερώνει επίσης την εκ μέρους τους αυτονόητη αποδοχή της ιατρικής. Ένα μόνο παράδειγμα – εκτός του προαναφερθέντος – από τον άλλο άγιο Γρηγόριο, τον Θεολόγο, από την ομιλία του «Απολογητικός της εις τον Πόντον φυγής ένεκεν», ιη΄, PG 35, 428ΑΒ: «Χώρας, και καιρούς, και ηλικίας, και ώρας, και τα τοιαύτα ο ιατρός επισκέψεται· φαρμακεύσει τε και διαιτήσει, και τηρήσει τα βλαβερά (…)· και που και καύσεσι, και τομαίς, και τοις αυστηροτέροις της θεραπείας, έστιν ότι και εφ’ ων χρήσεται · ων ούπω τοσούτον ουδέν, καν επίπονα σφόδρα και χαλεπά φαίνηται, όθεν ήθη, και πάθη, και βίους, και προαιρέσεις, και εί τι άλλο τοιούτο το εν ημίν, κατοπτεύσαί τε και ιατρεύσαι, και παν όσον θηριώδες και άγριον εξορίσαντας της συζυγίας της ημετέρας, παν όσον ήμερον και Θεώ φίλον αντεισαγαγείν τε και βεβαιώσασθαι».
Μόνο στο χώρο των μοναχών και των ασκητών – και πιθανόν και σε κάποιες ακραίες και περιθωριακές τάσεις εντός του κόσμου – ίσως να βρούμε προτροπές χριστιανών συγγραφέων να αποφεύγεται η προσφυγή στους γιατρούς, και τούτο επειδή οι μοναχοί ασκούν την απόλυτη αυτοπαράδοση στο θέλημα του Θεού, θεωρώντας ότι έχουν «ήδη πεθάνει» για τον κόσμο και βρίσκονται εντός της βασιλείας των ουρανών, ώστε η ασθένεια και ο σωματικός θάνατος είναι γι’ αυτούς ασήμαντα, αν όχι και επιθυμητά (χωρίς όμως να επιτρέπεται να τα επισπεύσουν), γιατί θα σημάνουν το τέλος του επίγειου αγώνα τους και την πολυπόθητη συνάντησή τους με το Νυμφίο Χριστό, για την οποία οφείλουν να είναι «έτοιμοι από καιρό». Οι προτροπές όμως αυτές ακόμη και τότε δεν είναι επίσημες εκ μέρους της Εκκλησίας, ούτε απαγορευτικές, και σε καμία περίπτωση δεν γενικεύτηκαν, ώστε να απευθύνονται στους χριστιανούς που ζουν εντός του κόσμου, δηλαδή στην εκτός μοναχισμού κοινωνία.
Δύο απεικονίσεις από τις κατακόμβες της Ρώμης
Δύο ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες από κατακόμβες της Ρώμης μας παρέχουν σημαντικά τεκμήρια της αυτονόητης αποδοχής της ιατρικής επιστήμης από τους χριστιανούς.
Η πρώτη προέρχεται από την Κατακόμβη της αγίας Δομιτίλας και χρονολογείται στον 3ο ή τον 4ο αιώνα μ.Χ. Απεικονίζει τον Αριστοτέλη να παρουσιάζει ένα μάθημα ανατομίας στους μαθητές του! Την εικόνα βλέπουμε εδώ (εικ. 12), αλλά και εδώ, όπου μάλιστα συνοδεύεται, δίκην σχολίου, με παράθεση, στα αγγλικά, του στίχου Λουκάν 8, 17, «Ου γαρ έστι κρυπτόν ό ου φανερόν γενήσεται, ουδέ απόκρυφον ό ου γνωσθήσεται και εις φανερόν έλθη» (διότι δεν υπάρχει κρυφό που δεν θα γίνει φανερό, ούτε απόρρητο που δεν θα γίνει γνωστό και δεν θα αποκαλυφθεί).
Φυσικά, το νόημα του στίχου προφανώς είναι πνευματικό και ηθικό, αλλά είναι ενδιαφέρουσα η σύνδεσή του με το εσωτερικό του ανθρώπινου σώματος, για να συνοδεύσει μια απεικόνιση μαθήματος ανατομίας από την πρώιμη χριστιανική εποχή, ζωγραφισμένη μάλιστα σε κατακόμβη και όχι σε κάποιο ιατρείο π.χ. ή διδακτήριο.
Η δεύτερη εικόνα προέρχεται από την κατακόμβη Commodilla και τον 7ο αιώνα μ.Χ. και παρουσιάζει τον άγιο ευαγγελιστή Λουκά ως γιατρό, με λευκά ενδύματα (που ίσως είναι γενικά στις αγιογραφίες της κατακόμβης και σημαίνουν την αγιότητα και όχι ιατρική ιδιότητα), να φέρει ειλητάριο και μια τσάντα με ιατρικά εργαλεία. Με πρότυπο αυτή την εικόνα, η οποία δημοσιεύεται και στον Α΄ Τόμο της Κρητικής Παρακλητικής του αρχιμανδρίτη π. Χρυσόστομου Παπαδάκη (όπου περιλαμβάνεται και παρακλητικός κανόνας προς τον άγιο ευαγγελιστή Λουκά, λόγω του περάσματός του από την Κρήτη μαζί με τον απόστολο Παύλο), αγιογραφήθηκε ο άγιος Λουκάς σε τοιχογραφία του αφιερωμένου σε αυτόν παρεκκλησίου στον αύλειο χώρο του Νοσοκομείου Ρεθύμνου [εικόνα στην αρχή του άρθρου].
Η ανάπτυξη της ιατρικής στη χριστιανική ρωμαϊκή αυτοκρατορία («Βυζάντιο»)
Από το άρθρο του κ. Θωμά Δρίτσα Ο Χριστιανικός πολιτισμός της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (παραλείπουμε τις παραπομπές του στη σύγχρονη βιβλιογραφία):
«Ας δούμε συνοπτικά τα Ιατρικά συγγράμματα, τους ιατρούς και τα νοσοκομεία στη Χριστιανική Ρωμανία:
– η δωδεκάτομη “Παθολογία” του εκ Τράλλεων Αλεξάνδρου όπου δίνονται λεπτομέρειες για 120 εγχειρήσεις, από τη μαστεκτομή ώς την αφαίρεση ουρόλιθων,
– η “Σύνοψη της Ιατρικής” των Νικήτα και Λέοντα (9ος αι.) που αναφέρεται σε χειρουργικά θέματα και εργαλεία,
– το “Ιατρικά εκκαίδεκα” του Αέτιου, 16 τόμων, εκ των οποίων ο 7ος αφορά την οφθαλμολογία (φάρμακα και επεμβάσεις),
– Ο γιατρός Ιωάννης Ακτουάριος τον 14ο αι. πρώτος ανακάλυψε το παράσιτο της ταινίας, τον “τριχοκέφαλον άνισον”
– Στην Ρωμανία [το «Βυζάντιο»] γίνονταν επιτυχείς εγχειρήσεις δύσκολες, όπως η εγχείρηση διαχωρισμού σιαμαίων τον 10ο αι., ενδοκυστικής λιθοτριψίας εντός της ουροδόχου κύστης (9ος αιώνας) επί του άγιου Θεοφάνη (Βίος και Εγκώμιο συμπλεκόμενον του οσίου πατρός ημών Θεοφάνους τού και Ισαακίου, γραμμένη από τον Νικηφόρο Σκευοφύλακα, που προτάσσεται στην έκδοση της Χρονογραφίας του Θεοφάνη), όπου αναφέρεται ότι ειδικά εργαλεία εισήλθαν στην κύστη διά της φυσικής οδού και έτριψαν τους λίθους απαλλάσσοντας τον Θεοφάνη από τη δυσουρία.
– Έχουμε επιτυχή διαχωρισμό σιαμαίων (10ος αιώνας) [σ.σ.: Λεπτομέρειες και απεικονίσεις της εποχής στο κείμενο του δρος Ζαχαρία Ζαχαρίου Η χειρουργική στο Βυζάντιο [2] (από εκεί η εικ.). Ο ένας από τους δύο σιαμαίους ήταν ήδη νεκρός· ο άλλος πέθανε, προφανώς από επιπλοκές, τρεις ημέρες μετά. Άρα δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε την επέμβαση επιτυχή· όμως επιχειρήθηκε και για την εποχή της ήταν πρωτοφανής και πρωτοποριακή, έστω και ως προσπάθεια].
–Ενδοκαυτηρίαση ουρήθρας Ισαάκιου Α’ Κομνηνού (1057-1059) όπως αναφέρει ο Μ. Γλυκάς και ο Ιωάννης Κουροπαλάτης
–Στην Ρωμανία υπήρχαν από τους πρώτους αιώνες ως το 1453 σε όλες τις πόλεις (π.χ. στην Αντιόχεια του 12ου αι. υπήρχαν δύο) “ξενώνες”, δηλαδή νοσοκομεία με ιατρικό προσωπικό, νοσοκόμους και χειρούργους ακόμη. Τρανό παράδειγμα, τον 12ο αι. το νοσοκομείο του Παντοκράτορα το οποίο είχε στην Κωνσταντινούπολη του 12ου αι. 5 θαλάμους, συνολικά 50 κρεβάτια και 5 επικουρικά ανά θάλαμο, 12 εκ των οποίων για τις άρρωστες γυναίκες, 8 για οφθαλμικές παθήσεις, 13 άντρες γιατροί, μία γυναίκα γιατρός, τέσσερις γυναίκες βοηθοί γιατροί, δύο γυναίκες αναπληρωματικοί βοηθοί… και 2 χειρούργοι, 11 υπηρέτες, 5 πλύντριες, 2 μάγειρους, 2 αρτοποιούς, 1 κλητήρα, 1 θερμαστή, 1 ιπποκόμο για τα άλογα των γιατρών, 1 θυρωρό, 4 σαβανωτές, 1 μυλωνά, 1 καθαριστή αποθηκών κι έναν για να τροχίζει τα χειρουργικά εργαλεία».
Περισσότερα στοιχεία μπορείτε να δείτε στα άρθρα:
Μια «περίπλοκη» χειρουργική επέμβαση πρωτοβυζαντινής περιόδου (άλλη από αυτήν που αναφέρουμε παραπάνω)
Η Επιστήμη στη Χριστιανική Ρώμη
Ιατρικά συγγράμματα των Ιατρών της Ρωμανίας
Επιστήμονες της Χριστιανικής Ρώμης
Ανώτερες και ανώτατες σχολές της Ρωμιοσύνης
Στα χρόνια του Βυζαντίου. Οι θετικοί επιστήμονες, ιατροί, χρονολόγοι και αστρονόμοι, παρουσίαση του βιβλίου των Στράτου Θεοδοσίου και Μάνου Δανέζη.
Ας κλείσουμε το αφιέρωμά μας εδώ. Δόξα τω Θεώ. Ας τονίσουμε ότι, παρά κάποιες διαδεδομένες προκαταλήψεις, ο χριστιανισμός, όπως τον ίδρυσε ο Ιησούς Χριστός και διατηρήθηκε αδιάσπαστος επί είκοσι αιώνες στην Ορθόδοξη Εκκλησία, δεν εμποδίζει, αλλά προάγει την πρόοδο – ιδίως στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, εποχή πράγματι δεισιδαιμονίας και φρίκης για τις μάζες των εγκλωβισμένων στις αιματηρές ειδωλολατρικές λατρείες πληθυσμών, ήταν η φωνή της λογικής σ’ έναν αληθινά ζοφερό κόσμο. Κομίζει επίσης μια αρχαία σοφία, όχι ανθρώπινη, αλλά θεανθρώπινη, που συναντά τον «σπερματικό λόγο» της πανανθρώπινης σοφίας και συνδέει το ήθος με την επιστήμη:
«Τις σοφός και επιστήμων εν υμίν; δειξάτω εκ της καλής αναστροφής τα έργα αυτού εν πραϋτητι σοφίας. ει δε ζήλον πικρόν έχετε και εριθείαν εν τη καρδία υμών, μη κατακαυχάσθε και ψεύδεσθε κατά της αληθείας. ουκ έστιν αύτη η σοφία άνωθεν κατερχομένη, αλλ’ επίγειος, ψυχική, δαιμονιώδης. όπου γαρ ζήλος και εριθεία, εκεί ακαταστασία και παν φαύλον πράγμα. η δε άνωθεν σοφία πρώτον μεν αγνή εστιν, έπειτα ειρηνική, επιεικής, ευπειθής, μεστή ελέους και καρπών αγαθών, αδιάκριτος και ανυπόκριτος. καρπός δε της δικαιοσύνης εν ειρήνη σπείρεται τοις ποιούσιν ειρήνην» (επιστολή του αγίου Ιακώβου, 3, 13-18, μέσα στην Καινή Διαθήκη).
Η σύνδεση αυτή, βασικός άξονας της ποιμαντικής (αλλά και τις ψυχοθεραπευτικής) επιστήμης των Πατέρων της Εκκλησίας, κάθε άλλο παρά περιττή είναι στον αιώνα μας.
Σημειώσεις
[1] «Στα 1882 ένας γιατρός ονόματι Χόμπαρτ (William Kirk Hobart) δημοσίευε μια μελέτη για το τρίτο Ευαγγέλιο και τις Πράξεις των Αποστόλων και παρουσίασε στοιχεία ότι ο συγγραφέας τους πρέπει να ήταν γιατρός. Το συμπέρασμα αυτό του Hobart επιβεβαίωσαν μεταγενέστερες έρευνες του Adolf Harnack, και άλλων ερευνητών. Οι ειδικοί εντόπισαν στο τρίτο Ευαγγέλιο και στις Πράξεις των Αποστόλων τη χρήση ενός μεγάλου αριθμού τεχνικών ιατρικών όρων, που βρίσκονται επίσης στον Γαληνό, Ιπποκράτη, Αρεταίο και σ’ άλλα ελληνικά ιατρικά κείμενα συγγραφέων της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου, αλλά όχι σ’ άλλα μέρη της Κ. Διαθήκης. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί 23 περίπου τεχνικούς ιατρικούς όρους, που βρίσκονται στους παραπάνω συγγραφείς. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι από τους 23 ιατρικούς όρους που χρησιμοποιεί ο Λουκάς, τέσσερις (διάγνωσις, δυσεντέριον, θρόμβος, σύνδρομον) μεταφέρθηκαν από την ιατρική ελληνική ορολογία στην αγγλική γλώσσα. Σύμφωνα με τον Χόμπαρτ, ο Λουκάς συνολικά χρησιμοποιεί τριακόσιους και πλέον ιατρικούς όρους ή λέξεις, στις οποίες δίνει ιατρική σημασία που δεν χρησιμοποιούνται με τον ίδιο τρόπο, αν χρησιμοποιούνται καθόλου, από τους άλλους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης.
Παρ’ όλο που η άποψη αυτή του Hobart σήμερα γίνεται δεκτή με κάποια
επιφύλαξη, επειδή φαίνεται υπερβολική (H. J. Cadbury), ωστόσο παραμένει
γεγονός, ότι στο Ευαγγέλιο του Λουκά βρίσκουμε αρκετές ιατρικές λέξεις
και εκφράσεις, αλλά και περιγραφές ή αναφορές σε θεραπείες, με έναν
διαφορετικό τρόπο από αυτόν που κάμουν οι άλλοι Ευαγγελιστές. Μερικά
παραδείγματα μπορούν να καταστήσουν το θέμα σαφές:
Μόνον ο Λουκάς
χρησιμοποιεί τη φράση “έστη η ρύσις του αίματος αυτής” που είναι ιατρική
έκφραση, και έτσι τη βρίσκουμε σε ελληνικά ιατρικά συγγράμματα.
Αναφερόμενος στο θαύμα της θεραπείας συγκύπτουσας γυναίκας που ήταν
ασθενής επί δεκαοχτώ χρόνια (Λκ. 13, 11-13), ο Λουκάς χρησιμοποιεί
τέσσερις ιατρικούς όρους: συγκύπτουσα, ανακύψαι, απολέλυσαι, ανωρθώθη.
Μόνον ο Λουκάς από τους Ευαγγελιστές αναγράφει ότι ο πρώτος λεπρός που
θεραπεύτηκε από τον Ιησού ήταν «πλήρης λέπρας» (Λκ. 5, 12) και ότι η
πεθερά του Πέτρου “εκρατείτο υπό πυρετού μεγάλου” (Λκ. 4, 38). Στη
γνωστή φράση του Κυρίου “ευκολώτερον εισελθείν κάμηλος δια τρυπήματος
ραφίδος” (Μτ. 13, 24) ή “τρυμαλιάς ραφίδος” (Μκ. 10, 25) ο Λουκάς
χρησιμοποιεί τη φράση “τρήματος βελόνης” που βρίσκεται στον Γαληνό
(«κατά την βελόνην τρήματος»). Στην παραβολή του πλουσίου και του φτωχού
Λαζάρου, ο Λουκάς γράφει για τον Λάζαρο ότι ήταν “ηλκωμένος” δηλ.
πλήρης ελκών ή πληγών. Ακόμα, ο συγγραφέας του Ευαγγελίου κάνει
προσεχτική διάκριση ανάμεσα στις θεραπείες που οφείλονταν αποκλειστικά
σε φυσικές αιτίες και σε εκείνες που είχαν σχέση με επήρεια δαιμόνων.
Έτσι π.χ. διαβάζουμε, ότι ο Ιησούς “εθεράπευσε πολλούς από νόσων και
μαστίγων και πνευμάτων πονηρών” (Λκ. 7, 21).
Ο Λουκάς είναι ο μόνος ευαγγελιστής που χρησιμοποιεί τέσσερις διαφορετικές λέξεις για να προσδιορίσει το κρεβάτι των ασθενών (κράββατος, κλίνη, κλινίδιον, κλινάριον). Αναφέρει μόνον αυτός την παραβολή του καλού Σαμαρείτη, και μνημονεύει τη χρήση ελαίου και οίνου για τη θεραπεία των πληγών του θύματος των ληστών. Η χρήση ελαίου και οίνου για την περιποίηση των πληγών βρίσκεται και στα συγγράμματα του πατέρα της ιατρικής Ιπποκράτη. Επίσης μόνο στο τρίτο Ευαγγέλιο αναφέρεται ο λόγος του Ιησού “ιατρέ θεράπευσον σεαυτόν” (Λκ. 4, 23) και παρ’ όλον που οι άλλοι τρεις ευαγγελιστές αναγράφουν ότι ο ζηλωτής απόστολος Πέτρος απέκοψε το αυτί του δούλου του αρχιερέα, μόνον ο Λουκάς αναφέρει ότι ο Ιησούς τον θεράπευσε (22, 51).
Αλλά και στις Πράξεις των Αποστόλων βρίσκουμε παρόμοιες ιατρικές
εκφράσεις που υπάρχουν μόνο στο τρίτο Ευαγγέλιο. Έτσι, στις Πράξεις (3,
7), αναφερόμενος στη θεραπεία του εκ γενετής παράλυτου, ο συγγραφέας
λέγει: “Παρευθύς εστερεώθησαν οι βάσεις και τα σφυρά των ποδών αυτού”. Η
σπανιότατη λέξη “σφυρά”, που υποδηλώνει τους αστραγάλους, είναι
ιατρική – ανατομική – και βρίσκεται στον Γαληνό. Για τη θαυματουργική
ανάβλεψη του Παύλου χρησιμοποιούνται οι τεχνικοί όροι “αποπίπτειν” και
“λεπίδες”, που η ταυτόχρονη χρήση τους δε φαίνεται να είναι
συμπτωματική. Επίσης στα εδάφια Πρξ. 10, 11 και 11, 5 η φράση “αρχαί
οθόνης” είναι ιατρικές.
Όπως παρατήρησε ο Harnack, ο Λουκάς μιλώντας
για την έχιδνα που δάγκωσε το χέρι του Παύλου στη νήσο Μελίτη (Πρξ. 25,
3-4), τη χαρακτηρίζει ως θηρίον, λέξη που είναι ιατρικός – τεχνικός
όρος από την οποίαν προέρχεται η λέξη “θηριακή”, το αντίδοτο δηλαδή που
παρασκευάζεται από την έχιδνα. Η έκφραση “καθήψε της χειρός αυτού”
σημαίνει ότι με το “δήγμα” της έχιδνας το δηλητήριο εισχώρησε στο χέρι
και υπενθυμίζει τις ιατρικές φράσεις για τα δηλητήρια όπως “δι’ ύλης
φθοροποιού καθαπτομένης των σωμάτων”.
Επίσης αντί της λέξης θερμότης, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη λέξη “θέρμη” που είναι ιατρικός όρος και (άπαξ λεγόμενον) λέξη δηλ. που μόνο μια φορά εμφανίζεται σ’ ολόκληρη την Κ. Δ. Και η φράση “μηδέν άτοπον”, (εδ. 6) χρησιμοποιείται και από τον Γαληνό, στην περίπτωση που ένα λυσσασμένο σκυλί δάγκανε κάποιον. Από όλα αυτά τα παραδείγματα και πολλά άλλα, φαίνεται ότι ο συγγραφέας του ομώνυμου Ευαγγελίου και του βιβλίου των Πράξεων που γύρω στο 60 μ.Χ. έγραψε τα έργα του απευθυνόμενος προς τον κράτιστο Θεόφιλο, πρέπει να ήταν άνθρωπος με ιατρική κατάρτιση, και αυτό εναρμονίζεται με την παραδοσιακή άποψη, ότι γράφτηκαν από τον ιατρό Λουκά» (απόσπασμα από τη μελέτη του κ. Δημητρίου Τσινικόπουλου «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς: ο Ιατρός, ο Ιστορικός, ο Λόγιος», το οποίο αντιγράφουμε από αυτή την αναδημοσίευση).
[2] Πρόκειται για τμήμα του άρθρου «Βυζαντινή ιατρική, γέφυρα από την αρχαία Ελληνική ιατρική τέχνη στη ιατρική του 18ου αιώνα» του δρος Ζαχαρία Ζαχαρίου, Καθηγητή Χειρουργικής Παίδων και Κοσμήτορα & Διευθυντή Σπουδών Φάσης, Ιατρικής Σχολής Πανεπιστήμιου Κύπρου.
Δείτε επίσης
Το κατά Λουκάν Ευαγγέλιο και οι Πράξεις των Αποστόλων υπό το φως της αρχαιολογικής έρευνας
Πανεπιστημιακοί και αγιότητα
Πώς ξέρουμε σίγουρα ότι υπάρχει Θεός;
Η άμεση γνώση του Θεού από τους ανθρώπους
Νευροθεολογία: Εγκέφαλος και πνευματική εμπειρία
Ιστορίες πλάνης: Ψεύτικα θαύματα και οράματα στην Ορθοδοξία
Η επιστημονική έρευνα για το Θεό
Θαυματουργοί άγιοι: αλήθεια ή μύθος;
Έκανε θαύματα ο γέροντας Παΐσιος ή όχι;
Ηθικισμός στην Ορθοδοξία; Όχι, ευχαριστώ!
Επιστήμη & Θρησκεία, Ορθολογισμός & Δόγμα
Ένας άθεος στο ίδιο τραπέζι με το Χριστό
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου