Κράτος, ηθική και μεταφυσική: από τον Ηγεμόνα του Μ. Φωτίου στον Ηγεμόνα του Μακιαβέλι

π. Νικόλαος Λουδοβίκος, από το πρόσφατο βιβλίο του Η ανοικτή ιστορία και οι εχθροί της: Η άνοδος του Βελούδινου Ολοκληρωτισμού, κεφ. 3, "Χριστιανισμός, Αναρχισμός και Κράτος. Ο Βελούδινος Ολοκληρωτισμός", σελ. 83-87 (αποσπάσματα).

... Στον Θωμά λοιπόν [Ακινάτη] συναντούμε την πρώτη απόλυτη θεωρητική διαφοροποίηση στον δυτικό στοχασμό μεταξύ της σφαίρας του Κράτους και της σφαίρας της Εκκλησίας. Αυτός ο διαχωρισμός είναι ιδιόμορφος. Μέχρι τότε, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, αυτά τα δύο πράγματα δεν θεωρούνταν μεταξύ τους απολύτως πνευματικά ανεξάρτητα. Δηλαδή αυτό που συνέβη στο Βυζάντιο, για παράδειγμα, η περίφημη "res publica christiana", είναι η Χριστιανική κοινωνία και το Χριστιανικό Κράτος. Το Κράτος στους δέκα πρώτους αιώνες θέλει να είναι Χριστιανικό, υπό την έννοια ότι αναμένει κατά κάποιο τρόπο να λογοδοτεί ο εκάστοτε ηγεμόνας στον Θεό για τα πεπραγμένα του.

Εάν μελετήσουμε, για παράδειγμα, έργα κορυφαία, όπως είναι Ο Ηγεμών του Φωτίου, τον 9ο αιώνα, θα δούμε ότι ο μεγάλος αυτός Πατέρας και Πατριάρχης της Εκκλησίας, και ταυτόχρονα ο πολυμαθέστερος άνδρας της εποχής του, έχει ουσιαστικά να προτείνει για την διαμόρφωση και παιδαγωγία του ηγεμόνα, του βασιλέως δηλαδή, μια σειρά από πνευματικούς κανόνες. Εν ολίγοις, ο ηγεμόνας πρέπει να είναι ένας Χριστιανός σε κάθε τι του. Δεν μπορεί να θεωρήσει ο ηγεμόνας ότι ο σκοπός αγιάζει τα μέσα. Δεν μπορεί ο ηγεμόνας να εξαπατήσει προς ίδιον όφελος τον λαό. Ο Ηγεμών του Φωτίου, ένα μεγάλο έργο, το οποίο στην εποχή του υπήρξε ορόσημο, δείχνει το καταστάλαγμα μιας ιστορικής πορείας που θέλει το Κράτος και την κοινωνία να έχουν ανοίγματα στα πνευματικά πράγματα. Να έχει το Κράτος έναν πνευματικό κανόνα στη λειτουργία του. Η έννοια της αμαρτίας είναι παρούσα συνεπώς και στα δημόσια πράγματα. Η έννοια του κακού είναι παρούσα και στα κρατικά πράγματα. Δεν θεωρείται, δηλαδή, ότι το Κράτος είναι υπεράνω της ανάγκης για θεολογική αναφορά, στην θεωρία πάντοτε.

Φωτο από εδώ, όπου μικρά αποσπάσματα

Τεράστια διαφορά διαπιστώνουμε ωστόσο μεταξύ αυτού του έργου και ενός άλλου έργου, του περίφημου Πρίγκιπα του Μακιαβέλι, κάποιους αιώνες μετά ["Ν": γνωστό στην Ελλάδα επίσης με τον τίτλο Ο Ηγεμόνας]. Ο ηγεμών εκεί εμφανίζεται ως ένας πολιτικός που μοιάζει πολύ με τους σημερινούς. Ένας πολιτικός πέραν του καλού και του κακού, που έχει δικαίωμα να λέει ψέματα, να εκτελεί τους πολιτικούς αντιπάλους, να διαμορφώνει το κράτος κατά το δοκούν, να διαμορφώνει εντέλει την ιστορία ως μια ιστορία δυνάμεως και ισχύος. Το παράδοξο είναι πως όλα αυτά δεν φαίνεται να αντιφάσκουν προς την ιστορική ευθύνη τόσο του πολιτικού έναντι της ιστορίας, όσο και του πολίτη απέναντι στο Κράτος. Η διαφορά ωστόσο μεταξύ των δύο θέσεων είναι τεράστια. 

... Δεν είναι λοιπόν υποχρεωμένος ο ηγεμών, ο πρίγκιπας του Μακιαβέλι, να θέτει υπό την κρίση εκκλησιαστικών ή θεολογικών κριτηρίων αυτά τα οποία κάνει. Ενώ ο ηγεμών του Φωτίου έχει, ή οφείλει να έχει, πνευματική αναφορά στην Εκκλησία, νοούμενη όχι ως θεσμό, αλλά ως ζωή χάριτος και θείας μετοχής. Στη μια περίπτωση, συνεπώς, το Κράτος φαίνεται να λογοδοτεί σε έναν πνευματικό παράγοντα που το ξεπερνά, στην άλλη περίπτωση το Κράτος, το νεώτερο Κράτος, φαίνεται να είναι τελείως ανεξάρτητο και αυτοδίκαια ιστορικά αποσυνδεμένο από κάθε πνευματικό  έλεγχο - δόθηκε στο Κράτος, ως διακεκριμένη και ξεχωριστή "φυσική" εκπλήρωση της ανθρώπινης κοινοτικότητας, να έχει μιαν αυτονομία, μια, στην κυριολεξία, αυτοδυναμία, για να μπορεί να πετύχει ιστορικούς του στόχους, οι οποίοι δεν εντάσσονται απαραίτητα στην προοπτική αυτού που η παραδοσιακή θεολογία αποκάλεσε, για παράδειγμα, "σωτηρία" του ανθρώπου. 

Η διαφοροποίηση όμως αυτή των ιστορικών στόχων, το ότι το Κράτος έχει άλλους ιστορικούς στόχους και η Εκκλησία άλλους, δεν είναι απαραιτήτως πράγμα απόλυτα και αυτονόητα ευτυχές, επειδή δημιουργεί επίσης και μια εκκρεμότητα πνευματικής νομιμοποίησης του Κράτους, την ανάγκη, όπως θα δούμε, μιας ιδιαίτερης ενδοκοσμικής μεταφυσικής του θεμελίωσης - την οποία όμως θα την αντλήσουμε από πού;

... Το νεώτερο Κράτος, περνώντας μάλιστα και μέσα από την αντιμεταφυσική θεωρητική οικοδομή του Διαφωτισμού, μπορεί και έχει το δικαίωμα να είναι, ως προς τα οντολογικά του θεμέλια (και σ' αυτά ακριβώς αναφέρεται κάθε θεωρητική μεταφυσική) επαρκές και αυτοδύναμο. ... Το Κράτος αυτό είναι κατ' ανάγκην, λοιπόν, ένα Κράτος κατά κάποιο τρόπο απόλυτο, και ως εκ τούτου θεσμικά άτεγκτο και υπαρξιακά αδυσώπητο. Το Κράτος στην Γαλλία, την Αγγλία ή στην Γερμανία μπορεί να είναι άτεγκτο. Όταν αίφνης λέγει ο Άγγλος "that's the law", πραγματοποιεί μιαν απόφανση σχεδόν μεταφυσική, μπροστά στην οποία η ατομική σου ανάγκη είναι δυνατόν να αγνοηθεί θανατερά, αν δεν προβλέπεται, ως υποπερίπτωση, από τον νόμο.

Μπορείτε να δείτε επίσης: 

Το χριστιανικό κράτος
Ο Μέγας Φώτιος για το “άθλημα της πόλης”
Ένας Επίσκοπος υψώνει το ανάστημά του στον πλανητάρχη!

Τρία κορίτσια που ρεζίλεψαν το βασιλιά (η αγία Σοφία & οι τρεις κόρες της, 17 Σεπτεμβρίου)
«Ου προσκυνούμεν!»: Το επαναστατικό μήνυμα του Μεγάλου Σαββάτου
Εκκλησία & Εξουσία: Υπήρχε καισαροπαπισμός στο Βυζάντιο;
Ορθοδοξία. Thinking outside the box.