Οι εβδομαδιαίες εορτές της Ορθόδοξης Εκκλησίας

 

ΕΥΧΗ

Οι χριστιανικές εορτές ομαδοποιούνται κατά βάσιν με τρεις τρόπους:

Α) Ανάλογα με την περιοδικότητα του εορτασμού τους (δηλ. κάθε πότε εορτάζονται), βάσει της οποίας χωρίζονται σε εορτές εβδομαδιαίες και ετήσιες.

Β) Ανάλογα με την ημερομηνία του εορτασμού τους, βάσει της οποίας χωρίζονται σε κινητές και σταθερές.

Γ) Ανάλογα με το πρόσωπο που εορτάζεται, δηλ. αν είναι εορτές του Ιησού Χριστού (ονομάζονται "δεσποτικές" εορτές), της Θεοτόκου ("θεομητορικές" εορτές) ή κάποιου αγίου (μνήμες των αγίων, ανακομιδή των λειψάνων τους και, σπανιότερα, "συνάξεις" προς τιμήν τους ή αναμνήσεις θαυμάτων τους).

Κάθε μέρα της εβδομάδας λοιπόν είναι αφιερωμένη από την Ορθόδοξη Εκκλησία σε κάποιο ιερό πρόσωπο ή πρόσωπα, τα ίδια πάντοτε, όλο το χρόνο. Έτσι, συγχρόνως με όποια εορτή πέφτει σε μια συγκεκριμένη ημερομηνία, ανάλογα με την ημέρα της εβδομάδας στην οποία βρισκόμαστε συνυπάρχει και μια μόνιμη εβδομαδιαία γιορτή:

· κάθε Δευτέρα είναι αφιερωμένη στους αγίους αγγέλους,

· κάθε Τρίτη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο,

· κάθε Τετάρτη στο σταυρό του Χριστού (Τίμιο Σταυρό), καθώς επίσης και στη Θεοτόκο, ενώ αποτελεί και ημέρα μνήμης της προδοσίας του Κυρίου από τον Ιούδα, πράγμα που συνδέεται φυσικά με την αφιέρωσή της στον Τίμιο Σταυρό (βλ. εδώ, εδώ & στο άρθρο Ο ΣΚΟΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΩΝ ΕΟΡΤΩΝ),

· κάθε Πέμπτη στους 12 αποστόλους και στον άγιο Νικόλαο,

· κάθε Παρασκευή στα Πάθη του Χριστού (σαν να είναι η Μεγάλη Παρασκευή),

· κάθε Σάββατο στους αγίους μάρτυρες και στις ψυχές των νεκρών («κεκοιμημένων» λέμε στην Εκκλησία, όχι νεκρών),

· κάθε Κυριακή στην ανάσταση του Χριστού.

Η Κυριακή είναι η πρώτη μέρα της εβδομάδας, γι’ αυτό η επόμενη μέρα ονομάζεται «Δευτέρα» (δηλ. δεύτερη μέρα), μετά «Τρίτη» κ.ο.κ. Οι Ιουδαίοι, δηλ. οι Εβραίοι, την ημέρα αυτή την ονόμαζαν «Μία των Σαββάτων», δηλ. πρώτη ημέρα μετά το Σάββατο. Οι χριστιανοί την ονομάσαμε Κυριακή (ακριβέστερα «Κυριακή ημέρα»), που σημαίνει «ημέρα του Κυρίου», επειδή είναι η ημέρα της ανάστασης του Χριστού. Μάλιστα, στα ευαγγέλια αναφέρεται ότι ο Κύριος ευρέθη αναστάς τη Μία των Σαββάτων (Ματθ. 28, 1, Μάρκ. 16, 2, Λουκ. 24, 1, Ιω. 20, 1 και 19), επειδή δεν είχε καθιερωθεί ακόμη η ονομασία Κυριακή. Το ίδιο και στο βιβλίο Πράξεις των Αποστόλων, που βρίσκεται στην Καινή Διαθήκη αμέσως μετά τα ευαγγέλια και είναι γραμμένο από τον ευαγγελιστή Λουκά , αναφέρει ότι οι χριστιανοί είχαν συγκεντρωθεί για να τελέσουν τη θεία λειτουργία τη Μία των Σαββάτων (Πράξεις 20, 7). Αντίθετα, στην Αποκάλυψη του αγίου Ιωάννη (κεφ. 1, στ. 10), ο άγιος αναφέρει ότι είδε το όραμα της Αποκαλύψεως «εν τη κυριακή ημέρα», η δε Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, γραμμένη μεταξύ 70 – 100 μ.Χ., παραδίδει ότι η τέλεση της θείας λειτουργίας γίνεται «καθ’ ημέραν Κυρίου» (κεφ. 14, 1).

Για την ιστορία, ας αναφέρουμε ότι οι Ιουδαίοι ονομάζουν την έκτη ημέρα «Παρασκευή», που σημαίνει «ετοιμασία», επειδή προετοιμάζουν όσα είδη πρώτης ανάγκης θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν την έβδομη ημέρα, το Σάββατο, που είναι ημέρα αυστηρής και υποχρεωτικής αργίας. Η δε έβδομη ημέρα ονομάζεται Σάββατο, επειδή στα εβραϊκά σημαίνει «ανάπαυση» (λεπτομέρειες στα λήμματα της Βικιπαίδειας Παρασκευή και Εβδομάδα). Η καθιέρωση του Σαββάτου ως ημέρας αργίας από τις εργασίες και λατρείας του Θεού (δηλ. ημέρας εορτής και πνευματικής ανάτασης και αναβάθμισης) αποτελεί μία από τις δέκα εντολές και φυσικά βασίζεται στη διήγηση της Παλαιάς Διαθήκης για την ευλογία της έβδομης ημέρας της Δημιουργίας (βιβλίο Γένεσις, κεφ. 2, στίχοι 2-3). Σύμφωνα με την αποστολική σύνοδο του 49 μ.Χ. (Πράξεις των Αποστόλων, κεφ. 15), οι χριστιανοί δεν δεσμευόμαστε από τις εντολές και τις διατάξεις της ιουδαϊκής θρησκείας, γι’ αυτό και μεταθέτουμε ορισμένα στοιχεία τους, αναπροσαρμόζοντάς τα με βάση τη νέα εποχή σχέσης Θεού και ανθρώπου, που εγκαινίασε η ζωή και το λυτρωτικό έργο του Ιησού Χριστού (την «εποχή της χάριτος»).

 Ο τρόπος με τον οποίο καθιερώθηκε το συγκεκριμένο εορτολογικό περιεχόμενο των υπόλοιπων ημερών φαίνεται ότι έχει κυρίως ιστορική βάση: η Δευτέρα αφιερώνεται στα αρχαιότερα έλλογα δημιουργήματα του Θεού, τους αγγέλους, ενώ από την Τρίτη ακολουθούν σύμφωνα με τη χρονολογική σειρά κατά την οποία έζησαν: ο Τίμιος Πρόδρομος (Τρίτη), η Θεοτόκος (Τετάρτη), οι άγιοι απόστολοι (Πέμπτη) και οι αρχαιότεροι τιμώμενοι άγιοι (οι μάρτυρες, το Σάββατο). Μυστήριο παραμένει, απ’ όσο γνωρίζω, ο λόγος της αφιέρωσης κάθε Πέμπτης στον άγιο Νικόλαο – πάντως, όπως έχει επισημανθεί, η αφιέρωση αυτή, όπως και η εξαγωγή ιδιαίτερης «μερίδας» για τον άγιο Νικόλαο κατά την Αγία Προσκομιδή, φανερώνουν το εξαιρετικό κύρος και το σεβασμό που είχε ο άγιος Νικόλαος από την Εκκλησία ήδη αμέσως μετά την κοίμησή του (343 μ.Χ.). Περισσότερα εδώ.

Η σύνδεση της Δευτέρας με τους αγγέλους πιθανόν να μην είναι άσχετη, σε συμβολικό επίπεδο, με την πληροφορία που έχουμε από την Καινή Διαθήκη ότι κατά τη δευτέρα παρουσία ο Κύριος θα επιστρέψει συνοδευόμενος από τους αγγέλους (Ματθ. 25, 31, Α΄ Θεσσαλονικείς 4, 16). Παρόμοια, κατά τον άγιο Δημήτριο του Ροστώφ, «η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει τοποθετήσει τη "σύναξη" των αγίων αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ και όλων των "επουράνιων δυνάμεων" στις 8 Νοεμβρίου, για τον εξής λόγο: Κατά το αρχαίο ρωμαϊκό ημερολόγιο, πρώτος μήνας του χρόνου ήταν ο Μάρτιος και ο Νοέμβριος ήταν ένατος (το λέει και τ' όνομά του, "ένατος" στα λατινικά). Επειδή οι άγγελοι διακρίνονται σε εννέα "τάγματα", η γιορτή τους τοποθετήθηκε τον ένατο μήνα. Επειδή εξάλλου οι άγγελοι (όπως φαίνεται π.χ. στο Ματθ. 25, 31, και σε όλη την έκταση της Αποκάλυψης) θα συνοδεύσουν τον Ιησού Χριστό κατά τη δευτέρα παρουσία Του και θα συνεργαστούν ποικιλότροπα στην υπόθεση της σωτηρίας των ανθρώπων κατά την ανατολή της αιώνιας ημέρας, της "Όγδοης Ημέρας της Δημιουργίας", η γιορτή τους τοποθετήθηκε την όγδοη ημέρα του ένατου μήνα» (από το άρθρο Η γιορτή των αγγέλων - "Άγνωστοι" αρχάγγελοι).

Η Τετάρτη τέμνει εγκάρσια την εβδομάδα αφιερωμένη στον τίμιο σταυρό, μετατρέποντας ολόκληρη την εβδομάδα σε σταυροειδή χρονική περίοδο. Όμως κυρίως βλέπουμε ότι από τα αρχαία χριστιανικά χρόνια θεωρείται η ημέρα της προδοσίας του Ιούδα, γι’ αυτό και (όπως και η Παρασκευή) είναι ημέρα νηστείας. Εξάλλου και η Μεγάλη Τετάρτη είναι ημέρα μνήμης (μεταξύ άλλων) και της προδοσίας του Ιούδα. «Από το τέλος του 2ου αιώνα φαίνεται πως οι Χριστιανοί την ημέρα αυτή [Παρασκευή] μαζί με την Τετάρτη, τη λεγόμενη «Τετράς», τις καθιέρωσαν ως ημέρες νηστείας. Τη μεν Τετάρτη «διά τό γινόμενον συμβούλιον υπό των Ιουδαίων επί τη προδοσία του Κυρίου», τη δε Παρασκευή «διά τό πεπονθέναι τον Κύριον υπέρ ημών». (Πέτρου Αλεξανδρείας Κανών 15)» (εδώ). Ορθότερα πρέπει να πούμε ότι ήδη από τον 1ο αιώνα υπάρχει η καθιέρωση αυτών των δύο ημερών ως ημερών νηστείας, όπως διαβάζουμε στη Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, κεφ. 8, 1: «υμείς δε νηστεύσατε τετράδα και παρασκευήν».

«Επειδή όμως η μεν Τετράς για τους αρχαίους Έλληνες Εθνικούς ήταν η ημέρα που επευφημίζοταν ο Ερμής, τη δε Παρασκευή η Αφροδίτη, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς συμπλήρωσε θεολογικά την επιταγή με τη ρήση: τις ημέρες αυτές των νηστειών ο «γνωστικός και πεφωτισμένος» Χριστιανός: «οίδε και της νηστείας τα αινίγματα της Τετράδος και Παρασκευής» και «νηστεύει κατά τον βίον φιλαργυρίας τε ομού και φιληδονίας» (ό.π.), επειδή ο Ερμής εθεωρείτο, εκτός των άλλων, ο θεός του εμπορίου, η δε Αφροδίτη φυσικά της σεξουαλικότητας. Λεπτομέρειες για την αφιέρωση κάθε ημέρας σε συγκεκριμένες θεότητες των ειδωλολατρικών θρησκειών (αρχαίας ελληνικής, κελτικής και γερμανικής), από τις οποίες και προέρχονται τα ονόματα των ημερών στις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, βλ. στο προαναφερθέν λήμμα Εβδομάδα. Να σημειώσουμε εδώ ότι, όπως έχει επισημανθεί από μελετητές, το λαϊκό έθιμο της Τσικνοπέμπτης θεωρείται (το μόνο) κατάλοιπο της λατρείας του Δία που επιβίωσε μέσα στους αιώνες, στον οποίο ήταν αφιερωμένη από τους αρχαίους Έλληνες η ημέρα Πέμπτη.

 Για να ολοκληρώσουμε, η Παρασκευή είναι φυσικό να αφιερώνεται στα Πάθη του Κυρίου, αφού ιστορικά είναι η ημέρα της Σταύρωσης (λόγω της Μεγάλης Παρασκευής), ενώ το Σάββατο αφιερώνεται στις ψυχές των κεκοιμημένων ως η ημέρα, κατά την οποία η ψυχή του Κυρίου ήταν στον Άδη. Έτσι εκπληρώνεται και η σημασία του Σαββάτου ως ημέρα αναπαύσεως, αφού ο Κύριος είχε ολοκληρώσει το επίγειο έργο Του και αναπαύθηκε από την οδύνη των αγίων Παθών, ενώ για τις ψυχές των κεκοιμημένων ελπίζουμε και ευχόμαστε «υπέρ αναπαύσεως».

Η καθιέρωση της Τετάρτης και της Παρασκευής ως ημερών νηστείας, αντί για τη Δευτέρα και την Πέμπτη, που προβλέπεται νηστεία από την ιουδαϊκή θρησκεία, πιθανόν ακολουθεί και έναν θεολογικό συμβολισμό: ότι οι χριστιανοί προχωρήσαμε ένα βήμα μπροστά από την εποχή της νηπιώδους σχέσης με το Θεό που περιέχεται στην Παλαιά Διαθήκη. Έτσι, ορισμένα πράγματα κύλησαν προς τα εμπρός: από τη Δευτέρα και την Πέμπτη εμείς μετακινηθήκαμε στην Τετάρτη και την Παρασκευή και από το Σάββατο ως ημέρα λατρείας του Θεού μετακινηθήκαμε στην Κυριακή. Παρομοίως, όπως στη θεία λειτουργία υπάρχει πάντα κίνηση από την αριστερή – όπως βλέπουμε εμείς – πύλη του Ιερού προς την ωραία πύλη, κατεύθυνση που ερμηνεύεται ως συμβολισμός της πορείας από την Παλαιά Διαθήκη προς την Εκκλησία, δεδομένου ότι η αριστερή πύλη του Ιερού συμβολίζει την Παλαιά Διαθήκη, ενώ η δεξιά την Καινή Διαθήκη, γι’ αυτό και στην αριστερή πύλη απεικονίζεται ο αρχάγγελος Μιχαήλ, ο οποίος θεωρείται κατά βάσιν άγγελος της Παλαιάς Διαθήκης (π.χ. Δανιήλ κεφ. 10, στ. 13 και 21, κεφ. 12, 1), και στη δεξιά ο αρχάγγελος του ευαγγελισμού Γαβριήλ (Λουκ. κεφ. 1). Ωστόσο οι ιστορικοί λόγοι για την καθιέρωση της νηστείας των δύο αυτών ημερών νομίζω ότι είναι οι πρωταρχικοί.

«Τό μεγαλύτερο τόλμημα τῆς πρώτης Ἐκκλησίας ἦταν ἡ μετάθεση τῆς ἡμέρας τοῦ Κυρίου ἀπό τήν ἕβδομη στήν πρώτη ἡμέρα τῆς ἑβδομάδας. Ἀποτελεῖ χαρακτηριστική περίπτωση ἄρνησης στήν ὑποδούλωση τοῦ πνεύματος στό γράμμα, τοῦ νόμου τοῦ Θεοῦ στίς παραδόσεις τῶν ἀνθρώπων. Σταδιακά καί οἱ ἄλλες ἡμέρες τῆς ἰουδαϊκῆς ἑβδομάδας ἀπέκτησαν κάποιο ἑορτολογικό περιεχόμενο. Τό Σάββατο διατήρησε ἡμιεορτάσιμο χαρακτήρα. Ἡ Τετάρτη καί ἡ Παρασκευή ἀντικατέστησαν τίς νηστεῖες τῶν ἰουδαίων. Ἀργότερα ἡ Δευτέρα ἀφιερώθηκε στήν τιμή τῶν Ἀγγέλων, ἡ Τρίτη στόν Πρόδρομο καί ἡ Πέμπτη στούς Ἀποστόλους. Παρόμοια τακτική ἐφαρμόστηκε καί στό Πάσχα. Ἡ Ἐκκλησία μετέθεσε τό κέντρο βάρους τῆς ἑορτῆς, ἀφοῦ τή μετέφερε στή μετά τό ἑβραϊκό Πάσχα Κυριακή, δίνοντας ἔμφαση ὄχι στόν θάνατο, ἀλλά στήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ» (αρχιμανδρίτου Γεωργίου Χρυσοστόμου «Κοσμικές εορτές», εισήγηση στα πλαίσια του Η' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟY ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟY ΣΥΜΠΟΣΙΟY ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΙΕΡΩΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΝ με θέμα «ΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΝ ΕΟΡΤΟΛΟΓΙΟΝ», 18-20 Σεπτεμβρίου 2006 – Βόλος, η οποία δημοσιεύεται εδώ).