Οι Διδάσκαλοι του Γένους

"Ν": Με αφορμή τη μνήμη του αγίου Κοσμά του Αιτωλού (24 Αυγούστου).

Γράφει ο Νικόλαος Αλ. Στούμπος

Μαχητής (εφημερίδα της Άρτας)

Ως Διδάσκαλοι του Γένους στην ελληνική ιστορία και φιλολογία αναφέρονται οι Έλληνες της πρεπαναστατικής περιόδου, οι οποίοι με την πολυμάθειά τους και την πνευματική και τη διδακτική δραστηριότητά τους αφιερώθηκαν «ψυχή τε και σώματι» στην προαγωγή του μορφωτικού επιπέδου των Ελλήνων που αποτελούσε βασική προϋπόθεση για τον επικείμενο Αγώνα της Εθνικής Ανεξαρτησίας. Ο χαρακτηρισμός αυτός καθιερώθηκε μέσω των νεοελληνικών ιστορικών έργων και της εκπαίδευσης και επικράτησε σε ένδειξη τιμής και ευγνωμοσύνης προς τους μεγάλους αυτούς αναμορφωτές του Έθνους. 

Νεόφυτος Βάμβας & Ευγένιος Βούλγαρις (εικ. από εδώ, όπως και οι παρακάτω)

Στο χαρακτηρισμό αυτό άλλοι δίνουν ευρεία και άλλοι στενή έννοια. Οι πρώτοι περιλαμβάνουν όλους εκείνους που με τις συγγραφές ή τη διδασκαλία (ή και τα δύο) συνετέλεσαν στην αναμόρφωση του Γένους, ενώ οι δεύτεροι περιορίζουν το χαρακτηρισμό αυτό στις λίγες εκείνες διάνοιες, οι οποίες με την πολυμάθεια και με την πνευματική και τη διδακτική τους δραστηριότητα προκάλεσαν το γενικό θαυμασμό για το πλήθος των ερμηνευτικών σχολίων του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και των συγγραφών τους αλλά και για τη μακρόπνοη και πολυμερή ανά την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα εκπολιτιστική τους δράση. Διέλαμψαν με τη σοφία τους και δόξασαν το αναμορφούμενο Έθνος τους και έγιναν οι στυλοβάτες του νεότερου ελληνικού πολιτισμού. Τα ονόματά τους περιλαμβάνονται στα σχολικά βιβλία και είναι ευρύτερα γνωστά ως Διδάσκαλοι του Γένους, απολαμβάνοντας την τιμή και την ευγνωμοσύνη του ελληνικού λαού.
Πολλοί διατείνονται ότι η ευρύτερη έννοια αποδίδει προσφυέστερα και δικαιότερα το έργο που συντελέστηκε κατά την περίοδο αυτή της Ελληνικής ιστορίας. Ένα έργο τεράστιο που απέβλεπε στην πνευματική και στη συνέχεια στην πολιτική αναγέννηση του Έθνους. Οι λόγιοι της προεπαναστατικής περιόδου είτε εντός της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας βρίσκονταν είτε εκτός αυτής ζούσαν, εργάζονταν, μελετούσαν, έγραφαν, κινούνταν πνευματικά και μόνο για το έθνος τους. ολόκληρη η πνευματική τους παραγωγή στρεφόταν προς το έθνος και απέβλεπε σ’ ένα συγκεκριμένο σκοπό: Την πνευματική του αναμόρφωση για να καταστεί άξιο των ένδοξων πνευματικών παραδόσεών του και ταυτόχρονα ώριμο για την πολιτική του αναγέννηση με τις δικές του δυνάμεις. 

Άνθιμος Γαζής

Πολλοί απ’ αυτούς με τα συγγραφικά τους έργα και τη γενικότερη πνευματική δραστηριότητά τους, ενώ μπορούσαν να διαπρέψουν στο εξωτερικό, καταλαμβάνοντας έδρες στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια κλπ, προτίμησαν την ταπεινή διδασκαλία στα ελληνικά σχολεία του εξωτερικού ή της τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, γιατί θεωρούσαν το έργο αυτό όχι ως επάγγελμα αλλά ως ιερή αποστολή φωτισμού της ελληνικής νεότητας.

Τέλος και αυτοί οι περιπλανώμενοι Έλληνες μέσα από μύριους κινδύνους και απερίγραπτες ταλαιπωρίες στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα για την ίδρυση στοιχειωδών σχολείων και τη διδασκαλία των εγκύκλιων μαθημάτων στα Ελληνόπουλα αφιερώθηκαν στο έργο του ταπεινού και αφανούς διδασκάλου, γιατί κατέχονταν από θείο ζήλο εκπλήρωσης μιας ιερής αποστολής για το έθνος τους. Όλοι λοιπόν, άγρυπνοι και ακάματοι, συνέβαλαν να βγάλουν το έθνος από το πνευματικό σκοτάδι και προετοίμασαν την ημέρα της εθνικής έγερσης όσο και οι λεοντόκαρδοι μαχητές των ελληνικών ορέων. Όλοι τους ήταν Διδάσκαλοι του γένους. Δίκαια, οι μεταγενέστεροι Έλληνες απέδωσαν σ’ αυτούς σε ένδειξη τιμής και ευγνωμοσύνης την προσωνυμία αυτή.

Κωνσταντίνος Κούμας

Αν κανείς εντρυφήσει σήμερα στις βιβλιοθήκες θα αντικρύσει τον τεράστιο όγκο της ελληνικής αυτής παραγωγής σε χρονικό διάστημα λιγότερο του μισού αιώνα και αν λάβει υπόψη του την έως τότε πνευματική κατάσταση του Έθνους, θα αισθανθεί κατάπληξη ανάμεικτη με θαυμασμό και δέος. Η παραγωγή αυτή υπερβαίνει τους 1.000 τόμους και περιλαμβάνει όλους τους κλάδους της ανθρώπινης σκέψης. Πρόκειται για εκδόσεις αρχαίων ελληνικών κειμένων, για ιστορικά και εγκυκλοπαιδικά έργα, για έργα φιλοσοφικά, μαθηματικά, τεχνικά, παιδαγωγικά, γλωσσικά, για μυθιστορήματα και ποιητικές συλλογές κλπ. 

Ο καταπληκτικός αυτός χείμαρρος που δεν κάλυπτε μόνο τις ανάγκες του έθνους μας προκαλεί ακόμη μεγαλύτερη έκπληξη και συγκίνηση τόσο για τον όγκο όσο και για την κατευθυντήρια γραμμή που τον διέπει από την πρώτη ως την τελευταία σελίδα κάθε τόμου. Όσο πλησίαζε η ώρα της εξέγερσης των Ελλήνων γίνεται στα έργα αυτά απροκάλυπτος λόγος περί ελληνικής πατρίδας και εθνικής αποκατάστασης. Μόνο η άγνοια και η διοικητική αναρχία ή η μοιρολατρική αδιαφορία της καταδυναστεύουσας αρχής μπορεί να δώσει την εξήγηση της μη αντίδρασής της.
Ο αιώνας λοιπόν που προηγήθηκε της Ελληνικής Επανάστασης προετοίμασε κοινωνικά, πνευματικά και δυναμικά το Έθνος. Η ανάπτυξη των αστικών εμπορικών κέντρων στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά την ευεργετική για τον Ελληνισμό ρωσοτουρκική Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή και η παράλληλη πρόοδος των ελληνικών εμπορικών παροικιών του εξωτερικού, που βίωναν άμεσα τις ιδέες του Διαφωτισμού και τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής, οδήγησαν το Γένος σε ωριμότερες σκέψεις και σε πολιτικές δράσεις για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού. 

Οι λόγιοι, οι έμποροι, οι διδάσκαλοι, οι κληρικοί, φορείς των αρχών του Διαφωτισμού, επικοινωνούσαν αδιάλειπτα με τις ελληνικές αστικές κοινωνίες στο εσωτερικό και στο εξωτερικό, επικεντρώνοντας περισσότερο την προσοχή τους στην εκπαίδευση και στον κοινωνικό και πολιτικό τομέα σε σχέση με τις ανθρώπινες ελευθερίες και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ήδη, ο αγώνας άρχισε να παίρνει συγκεκριμένη μορφή. Σ’ αυτή την προετοιμασία διακρίθηκαν και επιβλήθηκαν τρεις μεγάλες μορφές: Ο Κοσμάς ο Αιτωλός (εικ.), ο Ρήγας ο Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής.
Ο Κοσμάς ο Αιτωλός, ησυχαστής μοναχός, διδάσκαλος και φωτιστής του Γένους, εθνομάρτυρας και άγιος της Εκκλησίας μας, πρόσφερε με το πνευματικό του έργο γνώση, παιδεία και πάνω απ’ όλα πίστη για την οποία διψούσε ο λαός. Η καθαρότητα του λόγου του και το ενθουσιώδες κήρυγμά του ανταποκρίνονταν στα αισθήματα του λαού, ο οποίος ανέμενε το σήμαντρο της εξέγερσης εναντίον των τυράννων. Ο ίδιος γράφει λίγους μήνες προ του μαρτυρίου του: 

«Τα κατ’ εμέ και περί εμέ φαίνονται πολλά και απίστευτα εις τους πολλούς και μήτε εγώ δύναμαι να καταλάβω. Τόσα δε μόνον λέγω, ότι γίνεται αρκετή μετάνοια εις τους αδελφούς. Έως τριάντα επαρχίας περιήλθον, δέκα ελληνικά σχολεία εποίησα, διακόσια για κοινά γράμματα, του Κυρίου συνεργούντος καις τον λόγον μου βεβαιούντος, δια τινων επακολουθησάντων σημείων».

Ο Ρήγας ο Βελεστινλής, πρόδρομος και πρωτομάστορας της Ελευθερίας, έζησε από κοντά τα μεγάλα γεγονότα της εποχής. Η δραστηριότητά του προκαλεί δέος. Σε διάστημα ενός έτους διεξάγει ευρύτατη αλληλογραφία, προβαίνει σε μυστικές συνεννοήσεις, κατηχεί οπαδούς, καταρτίζει σχέδια, δημιουργεί τη «Χάρτα της Ελλάδος», ένα έργο πρωτότυπο με ανυπολόγιστη εθνική σημασία. Βρίσκει το χρόνο να γράψει το Θούριό του, του οποίου οι στίχοι αναγγέλλουν όχι μόνο την οριστική απόφαση του ξεσηκωμού των Ελλήνων εναντίον των τυράννων, αλλά ταυτόχρονα προσκαλούν στον Αγώνα και όλους τους συνυπόδουλους λαούς: 

«Βούλγαροι, Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί/ αράπηδες και άσπροι, με μια κοινή ορμή,/ για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί….».

Ο Αδαμάντιος Κοραής, μια από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες του νεότερου Ελληνισμού, υπηρέτησε με το πάθος του και με τη φήμη του μεγάλου φιλόλογου της Ευρώπης τις αναγεννητικές προσπάθειες των ομοεθνών του και αφιέρωσε ολόκληρη τη μακρά ζωή του για την πνευματική και πολιτική αναγέννηση του Έθνους με το πολύμοχθο και εκπληκτικό σε όγκο έργο του. Ήταν αισιόδοξος:

«Έφθασε και των Γραικών ο καλός καιρός και έφθασε με τόση ορμή, ώστε καμία δύναμις δεν είναι ικανή να μας οπισθοδρομήση». 

Ήταν φυσικά το καταστάλαγμα των σκέψεών του.

"Ν": Ζητώ συγγνώμη, που πρέπει να επισημάνω ότι προσωπικά ανήκω στην τάση που δεν θεωρεί τον Κοραή μεγάλο διδάσκαλο του γένους, αλλά εκπρόσωπο μιας κατάφωρης - και εν πολλοίς αποικιοκρατικής - δυτικής επιρροής (για το ζήτημα εδώ). Σέβομαι όμως απόλυτα τους αδελφούς & συμπατριώτες μας που τον αναγνωρίζουν ως διδάσκαλο του γένους, πιθανώς και κορυφαίο.

Στη θέση 3ου διδασκάλου του γένους θα τοποθετούσα τον άγιο Νικόδημο του Αγιορείτη, που κι εκείνος με τα έργα του προκάλεσε μια συγκλονιστική πνευματική αναγέννηση, όχι μόνο στον ελληνικό χώρο, αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό, με προεκτάσεις που έφτασαν μέχρι τη Ρωσία, με τη "Ρωσική Φιλοκαλία" και πιθανώς και με άλλα έργα.

Να διευκρινίσουμε ότι, λέγοντας "γένος", εννοούμε όλους τους ορθόδοξους χριστιανικούς λαούς & πληθυσμούς της πρώην βυζαντινής αυτοκρατορίας, όχι μόνο του βαλκανικού χώρου, αλλά μέχρι την Αίγυπτο, τη Συρία και την Παλαιστίνη, όπου ακόμη και σήμερα υπάρχουν ορθόδοξοι χριστιανικοί πληθυσμοί που θεωρούν ότι είναι "ένα με εμάς". 

Όλοι αυτοί είναι δικοί μας άνθρωποι, "ομογενείς", μοιραζόμαστε τον ίδιο πνευματικό πολιτισμό, έχουμε κοινούς αγίους (με καταγωγή από όλα αυτά τα μέρη) και είναι κάτι πολύ ευρύτερο από το έθνος, βασισμένο σε μακραίωνους δεσμούς πνευματικής & πολιτισμικής συγγένειας και όχι σε στυγνά οικονομικά συμφέροντα ή πολιτικές συμμαχίες. Αυτή είναι η λεγόμενη "Ρωμιοσύνη", για την οποία γίνεται λόγος και για την οποία σειρά άρθρων μπορείτε, αν θέλετε, να διαβάσετε εδώ.

Επίσης, εδώ βλέπουμε ονόματα λογίων που έχουν χαρακτηριστεί διδάσκαλοι του γένους. Ας είναι αιωνία η μνήμη & αναπαυμένη η ψυχή όλων. Μεταξύ αυτών βλέπουμε και τον αμφιλεγόμενο Θεόφιλο Καΐρη (εικ.), η περίπτωση του οποίου για πολλούς αποτελεί όπλο στον ιδεολογικό αγώνα τους κατά της Εκκλησίας. Γι' αυτό το λόγο επιτρέψτε μου να παραπέμψω στη μελέτη Περί του Θεόφιλου Καΐρη, μέρος 1ο (& μέρος 2ο), που, κατά την ταπεινή μου γνώμη, θέτει πολλά επίμαχα ζητήματα στη θέση τους.

Σας ευχαριστώ.