Ο μύθος της κοινής «ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης»

(Μέρος 2)

ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ

 
Συνέχεια του άρθρου από το New Dawn Magazine Νο.23, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1994. / Μετ. ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΟΥΡΑΝΟΣ. Σημειώνω ότι το περιοδικό δεν είναι χριστιανικό, αλλά κινείται στον χώρο της "αναζήτησης".

"Νεκρός για τον κόσμο": Το 1ο μέρος του άρθρου μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Αναφέρει, κυρίως, σειρά εβραίων στοχαστών που απορρίπτει την ιδέα της κοινής ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης. Προκαταβολικά αναφέρω ότι θεωρώ ακραίο το διαχωρισμό που κάνουν μεταξύ ιουδαϊσμού και χριστιανισμού, φτάνοντας στο σημείο να αρνηθούν - εμμεσα πλην σαφώς - ακόμη και την πραγματική σχέση του Ιησού Χριστού με το Μεσσία των αρχαίων βιβλικών προφητειών. Γι' αυτό, προτείνω τη μελέτη του παράλληλα προς αυτό το άρθρο, για τη σχέση του Ιησού με τον προφητευμένο βιβλικό Μεσσία (υπάρχει & εδώ).

Ο Ιησούς Χριστός και οι Φαρισαίοι

Τα Ευαγγέλια της Καινής Διαθήκης αποκαλύπτουν μια έντονη σύγκρουση μεταξύ του Ιησού και των Φαρισαίων, μία από τις δύο κύριες Ιουδαϊκές αιρέσεις (βλ. Ματθαίος κεφάλαιο 3, στίχος 7, Ματθαίος κεφάλαιο 5, στίχος 20, Ματθαίον κεφάλαιο 23, στίχοι 13-15, 23-29, Μάρκος κεφάλαιο 8, στίχος 15, Λουκάς κεφάλαιο 11, στίχος 39). Μεγάλο μέρος αυτής της διαμάχης ήταν επικεντρωμένο σε αυτό που επρόκειτο αργότερα να γίνει το θεμέλιο και η ανώτατη αρχή του Ιουδαϊσμού, το Ταλμούδ. Στην εποχή του Ιησού Χριστού, αυτό έφερε την ονομασία «Η παράδοση των Πρεσβυτέρων» (βλέπε Κατά Ματθαίον κεφάλαιο 15, στίχοι 1-9).
Σημείωση "Ν": Μπορείτε να δείτε την Καινή Διαθήκη εδώ & εδώ (αρχαίο κείμενο) και εδώ (νεοελληνική μετάφραση).

Ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος γράφει: 

«Αυτό που θα ήθελα τώρα να εξηγήσω είναι αυτό, ότι οι Φαρισαίοι είχαν παραδώσει στους ανθρώπους πάρα πολλά έθιμα και τελετές που πήραν από τους πατέρες τους, αλλά που δεν είναι γραμμένα στο νόμο του Μωυσή...».

Αν και οι Φαρισαίοι αναγνώριζαν τους νόμους του Μωυσή, ισχυρίστηκαν ότι υπήρχε ένα μεγάλο σώμα προφορικής παράδοσης που είχε τουλάχιστον την ίδια εξουσία με το γραπτό νόμο - και πολλοί υποστήριξαν ότι η παράδοση είχε μεγαλύτερη εξουσία. Με την παράδοσή τους, δεσμεύτηκαν να εξηγήσουν και να επεξεργαστούν το νόμο. Αυτή ήταν η «Παράδοση των Πρεσβυτέρων», που αργότερα πήρε την ονομασία Ταλμούδ. Είχε την αρχή του στη Βαβυλώνα, κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του λαού του Ιούδα από τους Βαβυλώνιους, όπου αναπτύχθηκε με την μορφή των σχολίων των διαφόρων ραβίνων, οι οποίοι αναλάμβαναν να εξηγήσουν και να εφαρμόσουν το νόμο. Αυτό ήταν το θεμέλιο του Ραβινικού Ιουδαϊσμού.

Αυτός ο Ιουδαϊσμός ήταν πολύ διαφορετικός από τη θρησκεία των αρχαίων Ισραηλιτών. Ο ραβίνος Rabbi Stephen S. Wise, ο οποίος ήταν ο αρχιραβίνος των Ηνωμένων Πολιτειών, εξέφρασε αυτό με τρόπο πειστικό όταν είπε: "Η επιστροφή από τη Βαβυλώνα, και η υιοθέτηση του Βαβυλωνιακό Ταλμούδ, σηματοδοτεί το τέλος του Εβραϊσμού, καθώς και των αρχών του Ιουδαϊσμού". Η Εβραϊκή εγκυκλοπαίδεια μας λέει ότι το Ταλμούδ είναι στην πραγματικότητα «το προϊόν Παλαιστινιακών και Βαβυλωνιακών σχολών» και αναφέρεται γενικά ως «Βαβυλωνιακό Ταλμούδ».

 
Ο Δρ Boaz Cohen στο ‘Everyman's Talmud’ λέει ότι το Ταλμούδ είναι το έργο "πολλών Εβραίων μελετητών σε μια περίοδο περίπου 700 ετών, χονδρικά, μεταξύ του 200 [π.Χ.] και 500 [μ.Χ.]."

Ο ραβίνος Louis Finkelstein στον ‘Volume 1 of The Pharisees, the Sociological Background of their Faith’ λέει, «ο φαρισαϊσμός έγινε ταλμουδισμός και ο ταλμουδισμός έγινε μεσαιωνικός ραβινισμός και ο μεσαιωνικός ραβινισμός έγινε σύγχρονος ραβινισμός. Αλλά σε όλες αυτές τις αλλαγές ονομάτων, τις αναπόφευκτες προσαρμογές εθίμων και προσαρμογή των Νόμου, το πνεύμα των αρχαίων Φαρισαίων επιβιώνει ως έχει. "

Σύμφωνα με την Οικουμενική Εβραϊκή Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. VIII, (1942) p.474:. "Η εβραϊκή θρησκεία, όπως είναι σήμερα ανιχνεύεται χωρίς διάλειμμα, μέσω όλων των αιώνων, από τους Φαρισαίους. Οι κατευθυντήριες ιδέες και μέθοδοί τους βρήκαν έκφραση σε μια λογοτεχνία τεράστιας έκτασης, από την οποία πάρα πολλά, συνεχίζουν να υφίστανται. Το Ταλμούδ είναι το μεγαλύτερο και πιο σημαντικό μέλος αυτής της λογοτεχνίας. "

Ο Moshe Menuhim εξηγεί ότι το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ περιλαμβάνει όλους τους νόμους και τους θρύλους, όλη την ιστορία και την «επιστήμη», το σύνολο της θεολογίας και της λαογραφίας, όλων των προηγούμενων αιώνων στην εβραϊκή ζωή - ένα μνημειώδες έργο ενοποίησης. Στο Ταλμούδ, οι Εβραίοι μελετητές και ιδεαλιστές βρήκαν αποκλειστική διέξοδο και ενασχόληση σε όλη τη διάρκεια των αιώνων, σε όλη τη διαδρομή μέχρι την εποχή του Διαφωτισμού. Έγινε ο κύριος οδηγός για τη ζωή και το αντικείμενο της μελέτης, και έδωσε στον Ιουδαϊσμό την ενότητα, τη συνοχή και την ανθεκτικότητα σε όλους τους σκοτεινούς αιώνες.

Το Ταλμούδ, περισσότερο από κάθε άλλη λογοτεχνία, καθόρισε τον Ιουδαϊσμό, ώστε ο ραβίνος Ben Zion Bokser παραδέχθηκε, "Ο Ιουδαϊσμός δεν είναι η θρησκεία της Βίβλου" (Judaism and the Christian Predicament, 1966, p.159). Είναι το Ταλμούδ που καθοδηγεί τη ζωή και το πνεύμα του εβραϊκού λαού.

«Το Ταλμούδ είναι μέχρι και σήμερα το αίμα που κυκλοφορεί στο κέντρο της εβραϊκής θρησκείας. Όποιος νόμους, τα έθιμα, ή τελετές εμείς [οι Εβραίοι] ακολουθούμε - αν είμαστε ορθόδοξοι, συντηρητικοί, μεταρρυθμισμένοι ή απλώς σπαστικοί αισθηματίες - ακολουθούμε το Ταλμούδ. Είναι ο κοινός μας νόμος». (A History of the Jews, Solomon Grayzel).

Και οι Εβραίοι και οι χριστιανοί μελετητές συμφωνούν ότι ήταν η κατάφωρη απόρριψη από τον Ιησού Χριστού αυτής της "Παράδοσης των Πρεσβυτέρων" και η ανοικτή αντιπαράθεσή του με τους πανίσχυρους Φαρισαίους που δημιούργησε το κλίμα που οδήγησε στο θάνατό Του. Ιστορικά, οι χριστιανοί διανοούμενοι υποστήριξαν ότι το Ταλμούδ ήταν άμεσα υπεύθυνο για την απόρριψη του Χριστού.

Κατά την άποψή τους, αυτές οι "παραδόσεις" τύφλωσαν τα μάτια του λαού από το να κατανοήσει πραγματικά τις προφητείες που σχετίζονται με την έλευση του Μεσσία.

 
Καθορίζοντας τον Χριστιανισμό

Αν, όπως είδαμε, οι Φαρισαίοι και το Ταλμούδ πάντοτε καθόρισαν τον Ιουδαϊσμό, τότε σίγουρα τα γραπτά των μετά-Αποστολικών χριστιανών ηγετών της εκκλησίας μας βοηθούν στην κατανόηση της σχέσης της αρχαίας χριστιανικής πίστης με την ειδωλολατρεία και τον Ιουδαϊσμό.

Ο Ιουστίνος ο Μάρτυρας (περ.100-165 μ.Χ.), ήταν όντως ο πρώτος και πιο σημαντικός από αυτούς τους μετα-Αποστολικούς απολογητές της εκκλησίας. Ακολουθώντας τα θεολογικά βήματα του απ. Παύλου, ο οποίος δίδαξε ότι το Ευαγγέλιο ήταν η εκπλήρωση του Μωυσή και των προφητών, ο Ιουστίνος υποστήριξε ότι το Ευαγγέλιο ήταν στο μυαλό του Θεού από την αρχή και δόθηκε στον Αβραάμ και στους δίκαιους Πατριάρχες πολύ πριν υπάρξει ο Ιουδαϊσμός. Για αυτό, σύμφωνα με τη διδασκαλία του Ευαγγελίου, οι Εβραϊκές Γραφές βρίσκουν την «άνθησή» τους στη ζωή, τον σκοπό και τα έργα του Ιησού Χριστού.

Ως εκ τούτου, ο χριστιανός πιστός παραδοσιακά εννοεί τη Παλαιά Διαθήκη, μέσα από την Καινή Διαθήκη.

Στο διάλογό του με τον Τρύφωνα, ο Ιουστίνος προσπαθεί να πείσει έναν Εβραίο για την αλήθεια του Χριστιανισμού. Αντίθετα με τους άλλους απολογητές, επικεντρώνονται κυρίως στην φύση και την έννοια του Χριστού. Ο Χριστός ήταν ο Λόγος, που ενέπνευσε τους Έλληνες φιλοσόφους και είναι παρών σε όλους τους ανθρώπους ως «σπερματικός Λόγος». Μέσω αυτού, οι καλύτεροι των φιλοσόφων ήταν σε θέση να παράγουν σημαντικά έργα της θεολογίας και της φιλοσοφίας. Οι ιδέες τους θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως φάροι της αλήθειας, όπως ακριβώς τα εμπνευσμένα γραπτά της Παλαιάς Διαθήκης. Όσοι έζησαν σύμφωνα με τον Λόγο, ακόμη και πριν από τον Χριστό, ήταν χριστιανοί. Στην Παλαιά Διαθήκη ήταν ο Λόγος, που αποκαλύφθηκε ως Θεός, γιατί ο υπερβατικός Ουράνιος Πατέρας δεν θα μπορούσε έτσι να μιλήσει στον άνθρωπο.

Ο Ιουστίνος έγραψε στην απολογία:

«Έχουμε διδαχθεί ότι ο Χριστός είναι ο Λόγος εκ του οποίου όλη η ανθρωπότητα μετέχει. Όσοι έζησαν με τον Λόγο είναι Χριστιανοί, ακόμη κι αν έχουν κληθεί άθεοι Για παράδειγμα: μεταξύ των Ελλήνων, ο Σωκράτης, ο Ηράκλειτος και οι άνδρες σαν αυτούς. Μεταξύ των βαρβάρων [μη Έλληνες], ο Αβραάμ ... και πολλοί άλλοι των οποίων οι ενέργειες και τα ονόματα τώρα δεν μπορούμε να αριθμήσουμε, γιατί θα ήταν κουραστικό».

Ο Χριστιανισμός, ιδωμένος μέσα από τα γραπτά του Ιουστίνου του Μάρτυρα, παίρνει ένα «κοσμικό», πλάτος:

«Εγώ αγωνίζομαι με όλες μου τις δυνάμεις να βρεθώ ως ένας Χριστιανός ... Οτιδήποτε λέχθηκε σωστά από κάθε άνθρωπο, ανήκει σε μας τους Χριστιανούς. Γιατί δίπλα στο Θεό λατρεύουμε και αγαπάμε τον Λόγο, ο οποίος είναι από τον άφθαρτο Θεό, αφού Εκείνος, επίσης, έγινε άνθρωπο για χάρη μας, κουβαλώντας τα βάσανά μας για να μας δώσει ίαση».

Ο Ιησούς Χριστός είχε έρθει, υποστήριξε ο Ιουστίνος, να αποκαταστήσει την αληθινή θρησκεία και να καταγγείλει την υποκρισία της θρησκείας της Ιουδαίας. Για αυτό του το έγκλημα ο Ιησούς σταυρώθηκε. Κατά συνέπεια, ο χριστιανισμός δεν είναι μια μορφή του Ιουδαϊσμού ή απλώς η εκπλήρωση των εβραϊκών προφητειών, αλλά «η αληθινή φιλοσοφία».

Οι Ρωμαίοι σκότωσαν τον Ιουστίνο για τη πίστη του. Ο Χριστιανισμός γι' αυτόν ήταν η επαναβεβαίωση των πολύ παλιών δογμάτων της Παλαιάς Διαθήκης και των μεγάλων αληθειών των αρχαίων. Δύο αιώνες αργότερα ο Αυγουστίνος διευκρίνισε και πάλι τη χριστιανική πίστη με αυτούς τους όρους όταν έγραψε:

"Αυτό που καλείται τώρα η χριστιανική θρησκεία υπήρχε μεταξύ των αρχαίων, και ποτέ δεν ήταν απούσα από τη δημιουργία της ανθρώπινης φυλής μέχρι που ο Χριστός ήρθε εν σαρκί, οπότε η αληθινή θρησκεία που ήδη υπήρχε άρχισε να καλείται χριστιανισμός".

Ο Ιουστίνος όχι μόνο έδειξε ότι ο Χριστός είναι το αποκορύφωμα και η ολοκλήρωση όλης της επί μέρους γνώσης της αλήθειας κατά την ελληνική φιλοσοφία, αλλά ότι Αυτός είναι και το αποκορύφωμα της ιστορίας του αρχαίου Ισραήλ. Σύμφωνα με τον Ιουστίνο, ο Ιησούς Χριστός είναι το Ισραήλ και λόγω Εκείνου η εκκλησίας σήμερα φέρει το όνομα του Ισραήλ.

Αυτό σημαίνει, επομένως, ότι το κεντρικό μήνυμα της Παλαιάς Διαθήκης έχει εκπληρωθεί στην Καινή Διαθήκη. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι αυτή ήταν η θέση της χριστιανοσύνης για τουλάχιστον 1900 χρόνια. Ήταν η θέση, όχι μόνο του Ιουστίνου του Μάρτυρα, αλλά και άλλων αγίων, όπως ο Ειρηναίος και ο Ιππόλυτος. Μία θέση που υιοθέτησε ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Καλβίνος, οι δύο εξέχουσες φυσιογνωμίες της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης.

Εδώ δεν έχουμε μόνο ένα σαφή διαχωρισμό μεταξύ του Χριστιανισμού και του Ιουδαϊσμού, αλλά μια άμεση πρόκληση προς το βασικό δόγμα του Ιουδαϊσμού περί «Εκλεκτού Έθνους». Ένα σημείο το οποίο παραμένει ζωντανό στους Εβραίους συγγραφείς.

Διαβάζουμε έτσι, στο βιβλίο του σιωνιστή συγγραφέα Uri Zimmer ‘Ο Ιουδαϊσμός του Τορά και το Κράτος του Ισραήλ’: «Οι Εβραίοι, ο Ραβίνος Judah Halevy (ο περίφημος μεσαιωνικός ποιητής και φιλόσοφος) εξηγεί στο έργο του ‘Kuzari’, βλέπει μια χωριστή οντότητα, ένα είδος μοναδικό στην δημιουργία, που διαφέρει από τα υπόλοιπα έθνη με τον ίδιο τρόπο όπως ο άνθρωπος διαφέρει από το θηρίο ή το θηρίο από το φυτό ... αν και οι Εβραίοι είναι φυσικά παρόμοιοι με όλα τα άλλα άτομα, ωστόσο είναι προικισμένοι με μια "δεύτερη ψυχή", που τους καθιστά ένα ξεχωριστό είδος».

 
Απάτη

Οι παραδοσιακοί Εβραίοι μελετητές, όπως έχουμε δείξει, ήταν ιδιαίτερα επικριτικοί για τον εβραιο-χριστιανικό μύθο. Υπάρχουν πολλοί άλλοι, κάτω από την επιρροή του μοντερνισμού και του κοσμικού Σιωνισμού, οι οποίοι βλέπουν κάποιο πλεονέκτημα σε αυτό.

Ο Ραβίνος Martin Siegel, αντικατοπτρίζοντας ένα μεσσιανικό ζήλο, λέει σε μια έκδοση του New York Magazine της 18 Ιανουαρίου 1972: "Αφιερώνω την διάλεξη μου σε αυτό το σεμινάριο σε μια συζήτηση για το ενδεχόμενο ότι μπαίνουμε τώρα σε ένα εβραϊκό αιώνα, μια εποχή όπου το πνεύμα της κοινότητας, το μη ιδεολογικό μίγμα του συναισθηματισμού και της ορθολογικής και η αντίσταση σε κατηγορίες και φόρμες θα προέλθει από τις δυνάμεις του αντι-εθνικισμού για να μας δώσει ένα νέο είδος κοινωνίας. Καλώ αυτή τη διαδικασία εξιουδαϊσμού του Χριστιανισμού, επειδή ο Χριστιανισμός θα είναι το όχημα μέσω του οποίου αυτή η κοινωνία θα γίνει Εβραϊκή".

Σύμφωνα με Σιωνιστές ηγέτες ο Ταλμουδικός Ιουδαϊσμός έχει το ζήλο στο "να οδηγήσει σε μία γη κατοικήσιμη για τον τέλειο άνθρωπο" (Gershon Mamlak, Midstream, Jan., 1989, p.31).

Ο Δρ Mamlak παραδέχεται ότι "πολλοί Εβραίοι έχουν γεμίσει τις τάξεις διαφόρων επαναστατικών κινημάτων" (σ. 32), προκειμένου να ικανοποιήσουν αυτήν την επιθυμία. [Αλλά ποιος μπορεί να συμφωνήσει για τους όρους του κοινωνικού συμβολαίου; Ήταν οι συμμορίες της σιωνιστικής Irgun και Stern που τρομοκρατούσαν και έσφαζαν Παλαιστίνιους Άραβες στην εκστρατεία για τη δημιουργία του ισραηλινού κράτους, λαμπερά πρότυπα για τους νέους Εβραίους; Τι γίνεται με την ανηθικότητα του «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα»;]

Ο ραβίνος Μάικλ Higger, διάσημος μελετητής του Ταλμούδ, στο βιβλίο του «Η Ιουδαϊκή Ουτοπία», συζητά την αναμόρφωση του κόσμου ώστε να μεταμορφωθεί σε μία εβραϊκή Εδέμ. Η νίκη αυτής της ουτοπίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον ερχομό του εβραϊκού Μεσσία.

«Και η Μεσσιανική Εποχή», υποστηρίζει ο εύγλωττος Εβραίος σιωνιστής συγγραφέας Leon Simon, "σημαίνει για τον Εβραίο όχι απλώς την εγκαθίδρυση της ειρήνης στη γη και της ευδοκίας στους ανθρώπους, αλλά την καθολική αναγνώριση του Εβραίου και του Θεού του... Γιατί ο Ιουδαϊσμός δεν έχει το μήνυμα της σωτηρίας για την ατομική ψυχή, όπως έχει ο Χριστιανισμός. Όλες του οι ιδέες του συνδέονται με την ύπαρξη του εβραϊκού έθνους ". (Studies in Jewish Nationalism).

Καθοδηγούμενος από πολιτικές ατζέντες ο συμβιβασμός Εβραίων και Χριστιανών άρχισε, μόνο σε αυτόν τον αιώνα, να διαδίδει το μέχρι τότε ανήκουστο δόγμα ότι ο χριστιανισμός προήλθε από τον Ιουδαϊσμό και ότι και οι δύο μοιράζονται μία κοινή κοσμοθεωρία.

Ο Μπους με το Ταλμούδ

Ο Δρ Gordon Ginn, ένας Αμερικάνος χριστιανός μελετητής, έκανε μία πολύ έγκυρη σημείωση, όταν ο ίδιος τόνισε: "Είναι πιο ενδιαφέρον, μάλιστα, ότι οι ραβίνοι καθώς και οι Εβραίοι μελετητές όπως ο Mamlak και ο White συμφωνούν με τον ορθόδοξο, ιστορικό χριστιανισμό, ότι ο όρος «ιουδαιο-χριστιανικός » αποτελεί μια αντίφαση, αν και η αλήθεια είναι ότι ανακαλύφθηκε από σύγχρονους ευαγγελιστές και φονταμενταλιστές χριστιανούς" (Smyrna, August, 1993).

Ο Χριστιανισμός και ο Ιουδαϊσμός αποτελούν δύο διαφορετικές θρησκευτικές κληρονομιές, παρ' όλες τις επιφανειακές προσπάθειες από τους σύγχρονους μελετητές για την κατασκευή ενός αφελούς «ιουδαιο-χριστιανισμού». Ο ίδιος ο όρος «ιουδαιο-χριστιανικός» είναι ένα κακό όνομα χωρίς κανένα ιστορικό ή Βιβλικό κύρος.

Ο «Ιουδαιο-χριστιανισμός» θα πρέπει να ιδωθεί ως αυτό που είναι – μία άλλη κοσμική απάτη του εικοστού αιώνα, που κατασκευάστηκε για στενά πολιτικούς σκοπούς, κάτι που είναι απόλυτα ασεβές για όλους τους αληθινούς πιστούς, οποιασδήποτε ακόμα θρησκείας.

Πηγή

Επισκεφτείτε και:

Οι μονοθεϊστικές θρησκείες: Έχουμε τον ίδιο Θεό με τους μη χριστιανούς;
Διάλογος του π. Ι. Ρωμανίδη με Ιουδαίους (εδώ φαίνονται κοινά στοιχεία των δύο παραδόσεων, πράγμα που όμως δεν ανατρέπει αυτά που αναφέρει το παρόν άρθρο) 
Πώς περίμεναν τον Μεσσία οι Ιουδαίοι της εποχής του Χριστού
Γιατί οι Εβραίοι δεν πιστεύουν ότι ο Ιησούς Χριστός είναι ο Μεσσίας
ΠΑΥΛΟΣ ΦΩΤΙΟΥ- Ο τέως Ραββίνος της Ισραηλινής Κοινότητας της Άρτας, που έγινε Ορθόδοξος την Κυριακή της Πεντηκοστής του 1952

Σκέψεις για διάλογο Ορθοδοξίας και Ιουδαϊσμού
Ιστορικά θέματα για τον Ισραήλ  

Για την Παλαιά Διαθήκη:

Η Π.Δ. στη ζωή της Εκκλησίας
Η αξία της Παλαιάς Διαθήκης
H Παλαιά Διαθήκη Πολεμούμενη και Απολογούμενη
Η Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης
Σειρά άρθρων για την Αγία Γραφή (συγκεκριμένα για την Παλ. Διαθήκη βλ. στο τέλος της σελίδας)