Η Ελευθερία του Ήθους στους Διά Χριστόν Σαλούς

ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ

ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Πρόκειται για το δεύτερο μέρος της μελέτης του π. Παύλου Παπαδόπουλου για τους διά Χριστόν σαλούς ως ηθικά και ποιμαντικά πρότυπα (ολόκληρη η μελέτη εδώ). Στο μέρος αυτό εξετάζεται η ανάδειξη της ελευθερίας του ήθους στο παράδειγμα της βιοτής της ιδιαίτερης αυτής περίπτωσης αγίων.
Τι είναι οι σαλοί, εδώ. Ενότητα στο blog μας εδώ.

Αριστερά, ο άγιος Βασίλειος της Μόσχας. Δεξιά, σύγχρονος σαλός ασκητής.

Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΟΥ ΗΘΟΥΣ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΒΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΤΩΝ ΔΙΑ ΧΡΙΣΤΟΝ ΣΑΛΩΝ

Εισαγωγικά

Όπως προαναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η άτυπη συμπεριφορά των δια Χριστόν σαλών αποτελούσε μια ιδιαίτερη γλώσσα, κατά την οποία οι συνάνθρωποί τους διδάσκονταν μέσω ενίοτε σκανδαλωδών σχημάτων συμπεριφοράς, τα οποία έφερναν σαφή συμβολικό χαρακτήρα και οδηγούσαν σε βαθύτερο προβληματισμό τους άλλους ανθρώπους.

Η ποιμαντική συνεισφορά των διά Χριστόν σαλών στηρίζεται στην καλλιέργεια της βαθειάς ταπείνωσης, στον εμπαιγμό της ανθρώπινης ματαιοδοξίας και κενοδοξίας, των αβαθών κριτηρίων της ανθρώπινης ηθικής και πολλές φορές στην ομολογία του ορθοδόξου βιώματος[1]. Η ηθική τους ήταν αμφιλεγόμενη από τις εξωτερικές τους συμπεριφορές, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν ανήθικοι. Όχι μόνο ανήθικοι δεν ήταν αλλά είχαν ξεπεράσει κατά πολύ αυτό που λέγεται ηθική τελείωση και είχαν εισέλθει πλέον στον κόσμο της απόλυτης εν Χριστώ ελευθερίας του ήθους, σε μία κατάσταση που τα αποδεκτά σχήματα συμπεριφοράς δεν έχουν θέση μιας και τα πάντα γίνονται με κριτήριο την θυσιαστική εν Χριστώ αγάπη.

1. Η Ελευθερία του ήθους των δια Χριστόν σαλών:

Πρότυπα αυθεντικής πίστης και αγάπης προς τον Θεό και τον πλησίον.

Ο σκοπός της ποιμαντικής των δια Χριστόν σαλών δεν είναι άλλος από την σωτηρία του πλησίον. Όμως η σωτηρία και η πνευματική προκοπή του πλησίον περνάει μέσα από τον προσωπικό αγώνα και τη σκληρή άσκηση του δια Χριστόν σαλού, προκειμένου να πραγματοποιήσει και το δικό του εξαγιασμό. Ο άγιος Συμεών έπρεπε να παραμείνει 29 χρόνια στην έρημο, να αποκτήσει μια πλήρη απάθεια[2], για να έλθει στη συνέχεια στον κόσμο.

Ο άνθρωπος πρώτα υπηρετεί τη δική του σωτηρία και έπειτα τη σωτηρία του πλησίον[3]. Η θέωση έχει και κοινωνικό χαρακτήρα. Η θέωση δεν νοείται ευδαιμονικά και εγωιστικά. Συχνά τονίζεται ότι ο άνθρωπος που έχει θεωθεί, παρόλο που είναι τέλειος «ἐν τελείῳ Θεῷ»  και ενωμένος με τις υπέρτατες αγγελικές δυνάμεις, δεν επαναπαύεται στη μακάρια κατάστασή του, αλλά γίνεται εν Αγίω Πνεύματι διάκονος των μυστηρίων του Θεού ανάμεσα στους ανθρώπους και στο Θεό υπηρετώντας τους με το λόγο, όπως οι απόστολοι. Καθώς βλέπει το Θεό μπορεί να φωτίσει τον εν Χριστώ πλησίον του και καθώς γνωρίζει το Θεό γίνεται ικανός να διδάξει και να οδηγήσει τους συνανθρώπους του στη σωτηρία και τη θέωση. Αυτή είναι ακριβώς η περίπτωση των αγίων σαλών .

Ο Λεόντιος Νεαπόλεως μας πληροφορεί ότι ο άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός προτρέπει τον συνασκητή του άγιο Ιωάννη «Ἀπέλθωμεν, σώσωμεν καὶ ἄλλους»[4], δηλ. αφού σωθήκαμε εμείς, μπορούμε να παρακινούμε και άλλους στην όδο της σωτηρίας, η οποία είναι «ἡ μετάβαση ἀπὸ τὸ “κατὰ φύσιν” καὶ τὸ “παρὰ φύσιν” στὸ “ὑπέρ φύσιν” διὰ τῆς συνεργίας τῆς θείας Χάριτος»[5].

Ο άγιος Συμεών δε διστάζει καθόλου να μεταβαίνει στην πόλη της Έμεσας ή ακόμα στην Κωνσταντινούπολη και να εργάζεται για την σωτηρία των ανθρώπων παρόλο που εκεί κυριαρχούσαν η αμαρτία και η φθορά, δίνοντας αμέσως θετική απάντηση στο κάλεσμα του Θεού με σκοπό να απαλλάξει όλη την κοινότητα αλλά και ολόκληρη την πόλη από τα σχέδια του διαβόλου.

Στην κλήση του αγίου Ανδρέα του δια Χριστόν σαλού φαίνεται η διπλή αποστολή του σαλού, η δική του πνευματική εξέλιξη και προκοπή, η οποία συντελείται ταυτόχρονα με αυτήν του πλησίον. «Τρέχε οὔν τὸν καλὸν αγῶνα γυμνὸς καὶ γενοῦ σαλὸς δι’ ἐμὲ, καὶ πολλῶν ἀγαθῶν δεσπότης καθίσεις ἐν τῇ ἡμέρα τῆς βασιλεἰας μου».

Σ’ αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινίσουμε πως την απάντηση στο ερώτημα πώς μπορούν να σωθούν οι χριστιανοί της πόλης, μας τη δίνει ο επίσκοπος Νεαπόλεως Λεόντιος. Η οδός της σωτηρίας περνάει από την συνείδηση και τη διάθεση του καθενός, αρκεί να βοηθάει, να δίνει, να ελεεί και να αγαπάει τον πλησίον του. Ως έμπειρος δάσκαλος της Εκκλησίας, ο Συμεών έλεγε τη συμβουλή του στο τέλος του μαθήματος όταν έβγαζε τη μάσκα του τρελού και μιλούσε με παρρησία στο ποίμνιό του, τονίζοντας ότι η αγάπη[6] είναι ο οδηγός μας σε κάθε πτωχό και εξουθενωμένο, σε κάθε ξένο και απόβλητο της κοινωνίας και προτρέποντας τους ακροατές να ακούσουν έμμεσα το λόγο του Παύλου ο οποίος μας επισημαίνει να διώκουμε την αγάπη[7]. Όποιος δεν έχει αγάπη μέσα του δεν θα μπορέσει ποτέ να γνωρίσει το Θεό, δε γίνεται σωτηρία χωρίς αγάπη, και η έκφραση της αγάπης είναι η ελεημοσύνη[8].

Η πίστη μαρτυρείται με τις πράξεις, δεν αναγγέλλεται με λόγια ή ρητορικές αποδείξεις, αλλά με έργα ελεημοσύνης[9]. Ο βιογράφος του οσίου Ανδρέα του διά Χριστόν σαλού, περιγράφει ένα περιστατικό «κρυφής» ελεημοσύνης[10], όπου ο όσιος έψαχνε να βρει ένα κρυφό μέρος, όπου ήταν συγκεντρωμένοι και άλλοι φτωχοί. Πλησίαζε τότε, καθόταν ανάμεσά τους και για να γίνεται αντιληπτή η εργασία του, έκανε πως παίζει. Αν κάποιος απ’ αυτούς του άρπαζε κάτι, τον ράπιζε. Τότε οι άλλοι για να υπερασπίσουν το σύντροφό τους, χτυπούσαν τον Ανδρέα με ραβδιά. Εκείνος χρησιμοποιούσε την ευκαιρία αυτή για να φύγει και σκόρπιζε όλα τα χρήματα. Τότε ο καθένας ό,τι άρπαζε, το κρατούσε δικό του[11].

Πολλές φορές ο σαλός ελέγχει τους αμαρτωλούς ώστε να μετανοήσουν, να αλλάξουν τρόπο σκέψεως και ζωής, είτε πρόκειται για πόρνες[12], είτε για μοιχούς[13], είτε για κλέφτες[14], είτε για ασώτους[15]. Έτσι, με συμβολισμούς και παραβολές, με αυστηρά λόγια και πειράγματα, προσπαθεί ο σαλός να σταματήσει κάποιο κακό και να αποκαλύψει κάποια αλήθεια, για να σώσει μια ψυχή[16]. Και αυτό πηγάζει από τη χαρακτηριστική αγάπη του για τους φτωχούς και τους αμαρτωλούς. Η αγάπη αυτή τον ωθεί μέχρι τα καπηλειά, τα πορνεία και σε όποια γωνιά κρύβεται η ηθική και η υλική αθλιότητα, προκειμένου να την ανακαλύψει και να τη θεραπεύσει[17].
 

5. Η αναγνώριση των διά Χριστόν Σαλών ως αγίων (από εδώ)

Σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο πρέπει να αποφεύγουμε κάθε είδος σκανδαλισμού των ανθρώπων[20]. Όμως μέσα από τους βίους των διά Χριστόν σαλών, βλέπουμε ότι κατά κάποιο τρόπο οι σαλοί αρνούνται την παραίνεση του αποστόλου, καθώς προκαλούν συστηματικά των σκανδαλισμό των πιστών και διασύρουν ακόμη και την κανονική τάξη της Εκκλησίας, την ευπρέπεια του ναού και την υποχρέωση της νηστείας[21].

Όπως προαναφέραμε, αυτό γινόταν για την απόκρυψη των αρετών τους. Έπρεπε όμως να γίνεται πολύ προσεκτικά, ώστε να επέλθει το επιθυμητό αποτέλεσμα, δηλ. η ωφέλεια των υπολοίπων. Σε κάποιες περιπτώσεις οι σαλοί ήταν εντολοδόχοι από τον ίδιο τον Κύριο. Το ότι ήταν εντολοδόχοι έχουμε την μαρτυρία από τον ίδιο τον αγ. Συμεών τον δια Χριστόν σαλό, όταν επρόκειτο να αφήσει τον συνασκητή του Ιωάννη στην έρημο, για να πάει στις πολιτείες να εμπαίξει τον κόσμο. «Ἐν τῇ δυνάμῃ τοῦ Χριστοῦ ὑπάγω ἐμπαίζων τὸν κόσμον»[22]. Γράφει χαρακτηριστικά ο καθ. Χρ. Γιανναράς: «Οι διά Χριστόν σαλοί δεν διαλέγουν σαν μια μορφή άσκησης αυτή τη σαλότητα, αλλά διαλέγονται από τον ίδιο τον Θεό για κάτι τέτοιο. Το κάνουν “άθελά” τους. Ο δρόμος τους έφερε εκεί. Και είναι αυτό γεύση αλήθειας και επικίνδυνης ελευθερίας»[23]. Τους χρησιμοποίησε δηλαδή ο Κύριος, όπως ακριβώς τους αποστόλους Του, σώζοντας μέσω αυτών και όσους μπόρεσαν να πάρουν τα σωστά μηνύματα[24].

Η σαλή αγία Ξένη της Πετρούπολης

Ο άγιος σαλός κατόρθωνε να κερδίσει τη συμπάθεια και την εμπιστοσύνη των αμαρτωλών και των δυστυχισμένων[25]. Επίσης, έσωζε γυναίκες που ζούσαν στην πορνεία, τις οδηγούσε σε νόμιμο γάμο ή ακόμα και στο μοναχικό βίο ή τις ελευθέρωνε από τη διαφθορά προμηθεύοντάς τους χρήματα. Ακόμη, κέρδιζε και τους άπιστους ή τους αιρετικούς και τους επέστρεφε στη ορθή πίστη[26]. Επομένως, οι διά Χριστόν σαλοί κατείχαν μία ξεχωριστή θέση στη συνείδηση των πιστών.

Γι’ αυτούς τους λόγους, όπως και με όλους τους αγίους, έτσι και με τους διά Χριστόν σαλούς, αυτοί οι οποίοι αναγνώρισαν πρώτοι την αγιότητα τους, ήταν οι πιστοί άνθρωποι, το πλήρωμα της Εκκλησίας και κυρίως οι αυτόπτες μάρτυρες που ζούσαν μαζί τους και ενδεχομένως και να σκανδαλίστηκαν από το φέρσιμό τους. Ιδιαίτερα όμως μετά το θάνατο ενός σαλού, όσοι ευεργετήθηκαν από εκείνον, έσπευσαν για να διηγηθούν όσα τους έκανε ο σαλός για την σωτηρία τους[27].

Εφόσον λοιπόν, οι σαλοί έχουν τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την αναγνώριση της αγιότητά τους, δηλ. την ορθή πίστη, τα θαύματα και προπάντων τη συγκατάθεση των πιστών, η Εκκλησία δεν μπορεί παρά μόνον να επισημοποιήσει την αγιότητα των ανθρώπων αυτών[28] που αγάπησαν τον Θεό και τον πλησίον τόσο πολύ που παραμέρισαν την δική τους «έξωθεν καλή μαρτυρία» προφυλάσσοντας με αυτόν τον τρόπο και τον εαυτό τους από την θανατηφόρο υπερηφάνεια αλλά και δίνοντας το παράδειγμα του όντως εν Χριστώ ελεύθερου ανθρώπου, ο οποίος μπορεί να κινείται άφοβα πέρα από τα όρια της ηθικότητας, των κανόνων και της επιβαλόμενης κοινωνικής συμπεριφοράς, μιας και ο ίδιος έχει φτάσει με την Χάρη του Θεού στην απόκτηση μιας χριστομίμητης αγάπης που είναι ανώτερη από κάθε είδους καθωσπρεπισμού και επιφανειακής ευγένειας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Βλ. ΤΣΑΜΗ Δ., Φιλοθέου Κοκκίνου, Βίος Αγίου Σάββα του Νέου, ΕΕΘΣΠΘ 24, στιχ 1 ε., Θεσσαλονίκη, 1983.

[2] Σχετικά με την “απάθεια” έγινε λόγος στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας. Βλ. επίσης την 9^η παραπομπή.

[3] Τότε εκπληρώνεται ο λόγος του Απ. Παύλου, που λέει: «ἡ γὰρ κατά θεὸν λύπη μετάνοιαν εἰς σωτηρίαν ἀμεταμέλητον ἐργάζεται, ἡ δὲ τοῦ κόσμου λύπη θάνατον κατεργάζεται». Β΄ Κορ. 7, 10.

[4] ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ διὰ Χριστόν σαλὸς , PG 93, 1704 Α.

[5] Βλ. ΜΑΤΣΟΥΚΑ Ν., Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τομ. 3^ος, Θεσσαλονίκη 1985, σσ. 103-117.

[6] «Δυσωπῶ σε, ἵνα πᾶσαν ψυχὴν, μάλιστα δὲ μοναχὸν ἥ πτωχὸν, μηδέποτε ἐξουδενώσῃς, ὡς ἔτεχεν. Οἶδεν γὰρ ἡ ἀγάπη, ὅτι εἰσὶν εἰς τοὺς πτωχοὺς», ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ διὰ Χριστόν σαλὸς , PG 93, 1741 D.

[7] «Διώκετε τὴν ἀγάπην». Α΄ Κορ. 14, 1. «Διὸ παρακαλῶ ἡμᾶς κυρῶσαι εἰς αὐτὸν ἀγάπην» Β΄ Κορ. 2, 8.

[8] «Διὸ παρακαλῶ σε, τέκνον, πάσῃ σου δυνάμει, εἰ ἔνδεκτον καὶ ὑπὲρ δύναμιν ἀγάπησον τὸν πλησίον σου διὰ τῆς ἐλεημοσύνης, αὕτη γὰρ ἡ ἀρετὴ ὑπὲρ πάσας βοηθεῖ ἡμῖν τότε (ἐν τῇ ἡμέρᾳ τῆς Κρίσεως)». ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ διὰ Χριστόν σαλὸς, PG 93, 1744 Α.

[9] ΚΑΛΛΙΣΤΟΥ WARE, «The Fool in Christ as Prophet and Apostle», Sobornost, 6, 2, 1984. pp. 6-28.

[10] Σύμφωνα με τα λόγια του Κυρίου: «Προσέχετε τὴν ἐλεημοσύνην ὑμῶν μὴ ποιείν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων πρὸς τὸ θεαθῆναι αὐτοῖς». Μθ. 6, 1.

[11] ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ πρεσβυτέρου Κων/πόλεως, Βίος ἁγίου Ἀνδρέου τοῦ διὰ Χριστὸν σαλοῦ, PG 111, 656AB. Πρβλ. ΜΑΡΤΙΝΗ ΠΑΝ., Ο σαλός Αγ. Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο.π., σ. 30.

[12] «Πολλάκις δὲ καὶ γύναια ἄσεμνα και πορνικὰ τὰ μὲν ἐπὶ νόμιμον γάμον παιγνικῶς ἐφερεν, τὰ δὲ σωφρονεῖν» ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ διὰ Χριστόν σαλὸς , PG 93, 1708Β.

[13] «Μηκέτι μοίχευε, ταπεινέ καὶ οὐ ἐγγίζει σοι ὁ δαίμων», ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ διὰ Χριστόν σαλὸς , PG 93, 1716Α.

[14] ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ὁ Ἅγιος Συμεὼν ὁ διὰ Χριστόν σαλὸς , PG 93, 1736Α, και 1737C.

[15] ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ πρεσβυτέρου Κων/πόλεως, Βίος ἁγίου Ἀνδρέου τοῦ διὰ Χριστὸν σαλοῦ, PG 111, 643CD , 653AB.

[16] Βλ. ΜΑΡΤΙΝΗ ΠΑΝ., Ο σαλός Αγ. Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο.π., σ. 30.

[17] Βλ. ΜΑΡΤΙΝΗ ΠΑΝ., Ο σαλός Αγ. Ανδρέας και η σαλότητα στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ο.π., σ. 30.

*****

[20] Α΄ Κορ. 8, 13: «διόπερ εἰ βρῶμα σκανδαλίζει τὸν ἀδελφόν μου, οὐ μὴ φάγω κρέα εἰς τὸν αἰῶνα, ἵνα μὴ τὸν ἀδελφόν μου σκανδαλίσω.».

[21] ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ο άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός, PG 93, 1712D, 1728AB. Πρβλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΧΡ., Η ελευθερία του ήθους, ο.π., σσ. 92-94.

[22] PG 93, 1704B. Πρβλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΧΡ., Η ελευθερία του ήθους, ο.π., σ. 92. Βλ. επίσης, ΠΕΤΡΙΔΗ ΙΚ., Εμπαίζοντες «Ημείς μωροί διά Χριστόν…», ο.π., σσ. 12-13.

[23] Βλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΧΡ., Η ελευθερία του ήθους, ο.π., σ. 88.

[24] Βλ. ΠΕΤΡΙΔΗ ΙΚ., Εμπαίζοντες «Ημείς μωροί διά Χριστόν…», ο.π., σ. 12.

[25] ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ο άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός, PG 93, 1713.

[26] «Ὅλος οὖν ὁ σκοπός τοῦτου οὗτος ὑπήρχε· πρώτον μὲν εἰς τὸ σῶσαι ψυχάς, εἴτε δι’ ἐπιφορῶν, ὧν αὐταῖς γελοιωδῶς ἢ μεθοδευτικῶς ἐπετέλει, εἴτε διά παραγγελιῶν, ὧν πρὸς αὐτούς σαλίζων ἔλεγεν, ἔπειτα δὲ ἵνα μὴ γνωσθῇ αὐτοῦ ἡ ἀρετή και λάβῃ ἔπαινον παρά τῶν ἀνθρώπων καὶ τιμήν», ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ο άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός, PG 93, 1728. Πρβλ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ ΧΡ., Η ελευθερία του ήθους, ο.π., σ. 95.

[27] «Τότε ἅπαντες ὥσπερ ἐξ ὕπνου ἀνένηψαν καὶ ἐξηγοῦντο ἀλλήλοις ὅσα ἐποίησεν ἑνὶ ἑκάστῳ θαυμάσια καὶ ὅτι διὰ τὸν Θεὸν προσεποιείτο τὸν σαλόν». ΛΕΟΝΤΙΟΥ ΝΕΑΠΟΛΕΩΣ, Ο άγιος Συμεών ο διά Χριστόν σαλός, PG 93, 1745Β.

[28] Οι σαλοί άγιοι που αναγνωρίζει η Εκκλησία είναι οι εξής: άγ. Ανδρέας (28 Μαΐου), άγ. Θεόδωρος (25 Φεβρουαρίου), άγ. Συμεών (21 Ιουνίου), αγ. Ισιδώρα (1 Μαΐου), άγ. Παύλος (6 Νοεμβρίου), άγ. Σάββας ο Βατοπαιδινός (5 Οκτωβρίου) και ο άγ. Θεόδουλος ο Κύπριος (3 Δεκεμβρίου). Πλην αυτών, η Εκκλησία της Ρωσίας τιμά μεγαλύτερο αριθμό διά Χριστόν σαλών αγίων, ανδρών και γυναικών. Βλ. ΚΟΡΝΑΡΑΚΗ ΙΩ., Ταρσώ η διά Χριστόν σαλή, ο.π., σ. 98.  

"Ν": Διάφοροι σαλοί άγιοι, αλλά και σύγχρονοι σαλοί εδώ.