Ο Θανάσης Δρίτσας συνομιλεί με τον αγιογράφο Δημήτρη Χατζηαποστόλου

 
 
Μια επίσκεψη στο Ζωγραφείο Εικόνων

 
ΠΡΟΣΩΠΑ - ΤΡΕΛΟΓΙΑΝΝΗΣ

Τελευταία έψαχνα με μανία και αγωνία στον χώρο της λειτουργικής τέχνης να συναντήσω έναν σύγχρονο αγιογράφο ο οποίος να διαθέτει στίγμα, άποψη και να παράγει έργο που βρίσκεται σε ζωντανό διάλογο με το εκκλησίασμα και το κοινωνικό σύνολο. Το ένστικτο μου, οι απόψεις ορισμένων πολύ ψαγμένων στην αγιογραφία φίλων μου αλλά και μια σειρά από μαγικές συμπτώσεις έβαλαν στην παλάμη μου ένα χαρτάκι πάνω στο οποίο είχε γραφτεί ένας αριθμός τηλεφώνου και ένα όνομα. Δεν έχει σημασία ποιος ήταν ο τηλεφωνικός αριθμός αλλά το όνομα στο οποίο είχε καταχωρηθεί ο αριθμός ήταν: Δημήτρης Χατζηαποστόλου . Δεν είχα έρθει ποτέ πριν σε επαφή με το έργο του Δημήτρη Χατζηαποστόλου και αμέσως πληκτρολόγησα το όνομα του στο Google. Άρχισα να εντυπωσιάζομαι από την ομορφιά κάποιων εικόνων του που βρήκα στο διαδίκτυο και τότε το ένστικτο μου με έπεισε να επικοινωνήσω με τον Δημήτρη Χατζηαποστόλου και να μάθω περισσότερα πράγματα για εκείνον και το έργο του. Εκ των υστέρων έμαθα ότι σε παλαιότερα κείμενα του -στο ιστορικό περιοδικό «Σύναξη»- ο αξιόλογος πνευματικός και αγιογράφος π. Σταμάτης Σκλήρης είχε χαρακτηρίσει τον νεαρό αγιογράφο Δημήτρη Χατζηαποστόλου ως «νέο Θεοφάνη» (Ο Θεοφάνης ο Κρής υπήρξε ιστορικά ένας από τους μεγαλύτερους αγιογράφους στον οποίο αποδίδεται και η εισαγωγή ενός ξεχωριστού ύφους στην ιστορία της συγκεκριμένης τέχνης). 

Η πρώτη τηλεφωνική μου επικοινωνία με τον Δημήτρη μου αποκάλυψε έναν άνθρωπο σεμνό, ευγενή και πρόθυμο να σε ξεναγήσει στην τέχνη του. Κανονίστηκε την επομένη κιόλας ημέρα, κυριακάτικο μεσημέρι, το ραντεβού μας στο εικαστικό του εργαστήρι στο Μαρούσι. Ο Δημήτρης Χατζηαποστόλου με καλωσόρισε με ένα αυθεντικό χαμόγελο, αμεσότητα και ένα μερακλίδικο ελληνικό καφεδάκι, έτοιμος για τη συζήτηση μας. Ανάμεσα στις εξαιρετικές εικόνες και άλλες εικαστικές του δημιουργίες με ενθουσίασε η παρουσία πολλών παραδοσιακών ελληνικών μουσικών οργάνων. Το εργαστήρι του προδίδει έναν άνθρωπο πολυτάλαντο και πολυεπίπεδο, μου αποκάλυψε μάλιστα στη διάρκεια της συζήτησης μας ότι υπήρξε και διακεκριμένος αθλητής, πρώην μέλος της εθνικής μας ομάδας του Ταε-κβον-ντο. Μετά το καφεδάκι φάρμακο που έφτιαξε ο σπιτονοικοκύρης και λίγο δροσερό νεράκι προχωρήσαμε με ενθουσιασμό στη συζήτηση μας την οποία κατάγραψε πλήρως το ψηφιακό μου εργαλείον ηχογράφησης.

 

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, πως αποφάσισες να γίνεις αγιογράφος;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: όταν ήμουν μαθητής και έβλεπα αγιογραφίες είχα συγκινηθεί ιδιαίτερα (πχ αγιογραφίες στον ναό του Αγίου Δημητρίου) και η ιδέα φαίνεται ότι είχε στηθεί τότε στο μυαλό μου. Στο λύκειο ξεκαθάρισα ότι εγώ ανήκω στη ζωγραφική και θέλω οριστικά να γίνω ζωγράφος-τότε είχα και μουσικές και αθλητικές δραστηριότητες. Προέρχομαι και από πολύτεκνη οικογένεια με πατέρα ιερέα, η καταγωγή της οικογένειας μικρασιατική. Έδωσα εξετάσεις και πέρασα στη Σχολή Καλών Τεχνών, μπήκα στο εργαστήριο του Κεσσανλή για το πτυχίο της ζωγραφικής, παράλληλα εργαστήρι αγιογραφίας με τον Ξυνόπουλο. Ο Ξυνόπουλος με βοήθησε στη συνέχεια να συμμετέχω και ως διδάσκων, με πολύ καλή αμοιβή, στο Εργαστήριο Τέχνης και Πολιτισμού στην Πλάκα. Στη συνέχεια και μετά την αποφοίτηση μου από την Καλών Τεχνών για αρκετά χρόνια δημιούργησα και εργάστηκα στο Ζωγραφείο Εικόνων για την τέχνη της αγιογραφίας, εκεί είχα πάρα πολλούς μαθητές, το Ζωγραφείο Εικόνων στεγάστηκε επι της οδού Μυκάλης 11, έβλεπε την Ακρόπολη, στην περιοχή του Κεραμεικού. Όταν αρχικά εργάστηκα ως δάσκαλος στο Εργαστήριο Τέχνης και Πολιτισμού μου έκανε άσχημη εντύπωση ότι οι διδάσκοντες προσπαθούσαν να δώσουν έτοιμες συνταγές στους μαθητές τους χωρίς να τους βοηθάνε να κατανοήσουν πώς γίνεται η όλη διαδικασία. Δεν είναι δυνατόν να φτιάξεις πχ φαγητό φρικασέ διαβάζοντας μόνο τα συστατικά αν δεν έχεις δει πώς γίνεται ακριβώς. Εγώ ξεκίνησα να δείχνω στους μαθητευόμενους την πλήρη διαδικασία βήμα προς βήμα σχεδιάζοντας πχ πως φτιάχνω το κεφάλι, πως προχωράω στα υπόλοιπα βήμα προς βήμα.

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, ξεκίνησες αποκλειστικά φτιάχνοντας εικόνες ή έκανες και άλλης φύσης εικαστικά έργα;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Ξεκίνησα μια συνεργασία με τον συνθέτη Χριστόδουλο Χάλαρη και φτιάχνοντας σκηνικά για παραστάσεις του Χριστόδουλου Χάλαρη, με παρότρυνε ο Χάλαρης να κάνω αυτή την εργασία χωρίς να έχω φτιάξει στο παρελθόν σκηνικά, εννοείται σκηνικά στο βυζαντινό αυτό ύφος που ήθελε ο Χάλαρης. Εγώ στην αρχή τρόμαξα και είπα στον Χάλαρη ότι πως θα το κάνω αφού δεν έχω ιδέα. Ο Χάλαρης με έστειλε στον μεγάλο σκηνογράφο Βασίλη Φωτόπουλο (αδελφό του Διονύση Φωτόπουλου) από τον οποίο έμαθα πάρα πολλά πράγματα, ο Βασίλης Φωτόπουλος είχε πάρει τα Οσκαρ από τις ένδοξες ταινίες, είχε πχ κάνει το Αμέρικα-Αμέρικα με τον Ελία Καζάν και ήταν ένας πολύ γενναιόδωρος άνθρωπος, δώρα του έχω μέχρι σήμερα. Σκηνικά έκανα και για την Ειρήνη Παππά. Τα πρώτα μου σκηνικά έκανα για μια σκωπτική βυζαντινή όπερα του Χάλαρη, αριστοφανικού τύπου, με τίτλο «Ο πουλολόγος». Εκείνη την εποχή σύχναζα στις παρέες και τα πάρτυ όλων αυτών των επωνύμων, με αποκαλούσαν με συμπάθεια ο Δημητράκης το παπαδοπαίδι ίσως γιατί ήμουν και διαφορετικός. Ανακάλυψα τότε ότι δεν μπορώ να ανήκω στο συγκεκριμένο συνάφι, μου ταίριαζε να ζω διαφορετικά από εκείνους τους ανθρώπους. Στράφηκα στη συνέχεια στον καθαρό χώρο της αγιογραφίας και της λειτουργικής τέχνης, επίσης κατάλαβα ότι δεν μπορώ να κάνω και τον ζωγράφο και τον δάσκαλο και θα είμαι ή παππάς ή ζευγάς. Αποφάσισα να κάνω τον ζωγράφο μόνον.

 

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, σε επηρρέασε ο Κόντογλου ή οι μαθητές του όπως ο Τσαρούχης ή ο Εγγονόπουλος;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Ο Κόντογλου άφησε μεγάλη προίκα μέσα από το έργο του και μέσα από τους μαθητές του. Περισσότερο με γοήτευσε ο Τσαρούχης, μάλιστα η περισσότερο ανατολίτικη και βυζαντινότροπη πλευρά του. Κάποια έργα του Τσαρούχη έχουν μέσα τους κάτι από Καραβάτζιο (βλ. οι μήνες) και κάποια άλλα κάτι από λαική τέχνη της ανατολής, εμένα αυτός ο Τσαρούχης με άγγιξε, ο ανατολίτης Τσαρούχης.

 

Θανάσης Δρίτσας: Κάνεις και φορητές εικόνες αλλά αγιογραφείς και εκκλησίες ή μοναστήρια. Πόσο προκαθορισμένο είναι το έργο του αγιογράφου; Μπορεί ένας αγιογράφος να αυτοσχεδιάσει ή είναι απόλυτα προκαθορισμένο τι θα κάνει στις τοιχογραφίες πχ ενός ναού;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Το στύλ ή το χρώμα ή το μορφικό κομμάτι εξαρτάται από πολλά πράγματα πχ το χρώμα που έχει το δάπεδο ή το τέμπλο ενός ναού μπορούν να σε καθοδηγήσουν στο τι χρώματα θα βάλεις και ποιο θα είναι το γενικό ύφος. Για παράδειγμα οι μορφές στο τέμπλο είναι δεδομένες ότι θα είναι η Θεοτόκος, Ο Χριστός, ο Πρόδρομος, στις θύρες οι αρχάγγελοι. Αλλά το στύλ μπορεί να το αλλάξει ο αγιογράφος πχ να φτιάξει ολόσωμες μορφές ή ένθρονες. Όταν είσαι πάνω στη σκαλωσιά και ζωγραφίζεις μια τοιχογραφία τότε οι επιλογές σου επηρρεάζονται από πολλά δεδομένα, παρακολουθείς την ψαλμωδία, τις αλλαγές του φωτισμού και πολλές άλλες παραμέτρους που μπορούν να επηρρεάσουν το μορφοπλαστικό αποτέλεσμα.

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, ο αγιογράφος υποτίθεται ότι πρέπει να προετοιμάζεται πνευματικά πριν ξεκινήσει να αγιογραφεί και πόσο αυτό αντανακλά στο έργο του;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Είναι αυτονόητο ότι ο αγιογράφος μετέχει στο εκκλησιαστικό βίωμα και κάνει αυτό που κάνει κάθε πιστός. Ο αγιογράφος νηστεύει όπως νηστεύει ένας πιστός χριστιανός που έχει ενοριακή ζωή και ακολουθεί το πρόγραμμα της εκκλησίας δηλ. νηστεύει όταν η εκκλησία έχει περίοδο νηστείας. Δεν νηστεύει πχ ειδικά πριν φτιάξει μια εικόνα και τον υπόλοιπο καιρό τρώει σουβλάκια! Η παράδοση πχ αναφέρει ότι οι αγιογράφοι πλένονται, κάνουν λουτρό και καθαρίζονται πριν αρχίσουν μια εικόνα αλλά εκείνη την εποχή σπάνια πλένονταν οι πιστοί [σ.σ. γενικά οι άνθρωποι] ούτως ή άλλως. Επίσης υπάρχει το στοιχείο της λαϊκής ευλάβειας που δεν προέρχεται από την εκκλησία αλλά είναι προσωπική αντίληψη πχ η γιαγιά μου όταν άλλαζε εσώρρουχα ή ξεντύνονταν σκέπαζε την εικόνα της Θεοτόκου από ντροπή, για να μην την βλέπει η Θεοτόκος, αυτό δεν το επέβαλλε η εκκλησία και έχει να κάνει με αυτό που λέγεται λαϊκή ευλάβεια.

 

  

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, είναι η βυζαντινή τέχνη της αγιογραφίας συνέχεια της αρχαίας τέχνης; Θα ήθελα επίσης να σχολιάσω ότι η αρχαία ελληνική τέχνη συχνά απεικόνιζε αφηρημένες ιδέες πχ η ελευθερία ή η άπτερος νίκη ή ο έφηβος των αντικυθήρων ή ο ηνίοχος των Δελφών. Αυτή η κοσμοθεωρία ανατρέπεται από τους Ρωμαίους οι οποίοι αρχίζουν να απεικονίζουν συγκεκριμένα πρόσωπα πχ αυτοκρατόρων ή κάνουν πορτραίτα. Απασχολεί αυτό το ζήτημα την βυζαντινή τέχνη;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Σαφώς οι βυζαντινοί παρέλαβαν από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο πολλά στοιχεία και αυτό είναι αυτονόητο αφου οι έλληνες είχαν προηγηθεί. Θεωρώ θετικό στοιχείο ότι η απεικόνιση έγινε περισσότερο ατομική από τους Ρωμαίους διότι είναι πιο σημαντικό να φτάξεις ένα πορτραίτο του Χριστού σε σχέση με μια απεικόνιση ενός θεού γενικού ή συμβολικού. Μετά την περίοδο της εικονομαχίας και αφού τότε λύθηκε το ζήτημα της σχέσης μας με την εικόνα, μετά την 7^η οικουμενική σύνοδο, η αγιογραφία αρχίζει να μπαίνει σε μια περίοδο που μορφοποιείται σε στοιχεία που μοιάζουν με τα στοιχεία που βλέπουμε σήμερα. Είναι δεδομένο ότι υπήρξαν και πολλές φάσεις αλλά και διαφορετικοί δημιουργοί και δεν είναι ξεκάθαρο πολλές φορές αν είναι το ίδιο ακριβώς χέρι. Αν πχ δείς τον Ναό του Πρωτάτου στο Αγιον Όρος που είναι υποτίθεται έργο του περίφημου Μανουήλ Πανσέληνου (περίοδος περίπου 1290) μπορεί να παρατηρήσει κανείς τουλάχιστον τρία διαφορετικά χέρια. Υπήρξε άραγε ένας Πανσέληνος ή μήπως ο Πανσέληνος είναι ένα θρυλικό και όχι τόσο ξεκάθαρο πρόσωπο. Οι Ελληνες είχαν γενικά τη μαγική αυτή ιδιότητα να ενσωματώνουν στην τέχνη τους πολλά ξένα στοιχεία αλλά να τα αφομοιώνουν και να δίνουν τη δική τους ταυτότητα (πχ σε κάποια κομνήνεια βυζαντινά μπορεί κανείς να βρει στοιχεία περσικής τέχνης). Πάντα έτσι έκαναν οι έλληνες, μόνον τα τελευταία 150 χρόνια με τη δημιουργία του ελλαδικού κρατιδίου και μετά τους Βαυαρούς έγιναν μεταπράττες.

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, μέσα σε αυτή την εποχή της μεγάλης οικονομικής δυσκολίας του κόσμου βλέπουμε χολυγουντιανές σπάταλες υπερπαραγωγές ναών με πολυτέλεια, πάρκα, συντριβάνια κλπ. Πως το σχολιάζεις αυτό;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Το χειρότερο από όλα είναι η κακαισθησία και το κιτς που υπάρχει σε αυτούς τους ναούς. Από μόνη της η ιδέα της σπατάλης είναι κιτς. Αν για παράδειγμα αυτό το μικρό κινητό τηλέφωνο το φτιάξεις να είναι πέντε μέτρα αυτό είναι κιτς! Το κιτς στους ναούς περιλαμβάνει τον ακατάλληλο φωτισμό, την κακότεχνη ψαλμωδία, τα οχληρά μεγάφωνα, τον ανόητο εντυπωσιασμό, σε λίγους ναούς μπορεί να βρεθεί κανείς πλέον και να αισθανθεί κατάνυξη.

 

Θανάσης Δρίτσας: Πες μου κάποια στοιχεία για τη σχέση σου με τη μουσική;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Η σχέση μου με τη μουσική αρχίζει με το πιάνο και τα πλήκτρα, στο σπίτι μας είχαμε δύο πιάνα. Στη συνέχεια έμαθα όργανα της μπάντας πχ τρομπέτα, κλαρίνο, σαξόφωνο. Όταν τελείωσαν αυτά τα ταραταζούμ με τα όργανα της μπάντας, αρκετά χρόνια μετά ήρθα σε επαφή με τη μαγική παρουσία του ανθρώπου που λέγεται Ρος Ντέιλι (Ross Daly), ένας ιρλανδός με πάθος για την κρητική μουσική, γύρισε όλη την Κρήτη με ένα γαιδούρι και μια λύρα! Ο Ντέιλι είχε μεγάλη επαφή με τις εθνικές μουσικές των λαών, είχε ζήσει και στην Ινδία με γονείς που υπηρετούσαν ως διπλωμάτες εκεί. Ο Ντέιλι μου πρότεινε να μάθω πολίτικο λαούτο και έγινα μαθητής του για σχεδόν πέντε χρόνια, με τον Ντέιλι έμαθα τα μακάμια και την ανατολική μουσική.

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, είσαι αισιόδοξος ότι θα ξεπεράσουμε ως λαός αυτή τη μεγάλη δυσκολία που ζούμε σήμερα;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Εγω διατηρώ πάντα αισιοδοξία και πιστεύω ότι από όλες τις κρίσεις μπορείς να βγείς με κάτι πολύ καλό. Αυτή τη στιγμή ίσως βλέπουμε ένα κέντημα από το πίσω μέρος χωρίς να ξέρουμε τι γίνεται στην άλλη πλευρά. Είμαι όμως πολύ θλιμμένος για την κόλαση που περνάνε πολλά σπίτια στα οποία δεν μπαίνει ούτε ένας μισθός, ιδιαίτερη θλίψη νοιώθω γιά όλους εκείνους τους οποίους δεν γνωρίζουμε σε σχέση με κάποιους που γνωρίζουμε ποιοι είναι. Βέβαια ακούμε απο τους πιο ηλικιωμένους ότι είχαν ζήσει πολλά δεινά και μεγάλη πείνα την περίοδο της Κατοχής και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων όμως εκείνη την εποχή το κακό αφορούσε όλους τους ανθρώπους της χώρας. Σήμερα με αυτή την άδικη ψαλίδα που υπάρχει σε ένα σπίτι γίνεται πλούσιο πάρτυ και στο ακριβώς διπλανό υπάρχει πείνα και πένθος, αυτή είναι η διαφορά με τα παλαιότερα δεινά μας.

 

Θανάσης Δρίτσας: Δημήτρη, η τελευταία μου ερώτηση είναι η εξής: είναι μια σύγχρονη και ζωντανή τέχνη η αγιογραφία σήμερα;

Δημήτρης Χατζηαποστόλου: Είναι ζωντανή στον βαθμό που είναι ζωντανή και η σχέση του αγιογράφου με την πνευματική ζωή, με την εκκλησία, με την πίστη, με το ενοριακό βίωμα, όταν παραμένει ενεργό εκκλησιαστικό μέλος ο πιστός ή ο αγιογράφος τότε και η αγιογραφία θα είναι μια ζωντανή τέχνη. Αν ξεκοπεί η αγιογραφία από το εκκλησιαστικό βίωμα τότε είναι μια νεκρή τέχνη.

Τις φωτογραφίες του Δημήτρη Χατζηαποστόλου στο εργαστήριο του τράβηξε ο Θανάσης Δρίτσας

*Ο Θανάσης Δρίτσας είναι καρδιολόγος στο Ωνάσειο, συνθέτης και συγγραφέας. Επικοινωνία με τον Θανάση Δρίτσα στο thanosdr@otenet.gr

Επισκεφτείτε και:

Gregorii Zhuravlev -Ένας θαυμάσιος μαρτυρικός αγιογράφος χωρίς χέρια και πόδια!

Ορθόδοξες εικόνες (ενότητα στο blog μας)