Η επιστήμη και η τέχνη ως πηγές θρησκευτικής εμπειρίας

ΟΟΔΕ

Η τέχνη και η επιστήμη είναι οι δύο άξονες γύρω από τους οποίους περιστρέφεται ο πολιτισμός μας. Αν και είναι δυνατόν να γίνουν βάρβαρες, κατά κανόνα είναι από τα πιο εκλεπτυσμένα δημιουργήματα του ανθρώπινου πνεύματος. Η τέχνη κάνει τον άνθρωπο δημιουργό κόσμων και πλασμάτων, που –έστω κι αν διανοητικά ξέρει ότι είναι πλαστά– ψυχολογικά και συναισθηματικά γι’ αυτόν είναι αληθινά. Και η επιστήμη τού προσφέρει το αίσθημα της κατάκτησης του παρόντος κόσμου, όλου του σύμπαντος, καθώς ανακαλύπτει και κατανοεί τους νόμους, τη δομή και τη λειτουργία του. 

Και στις δύο περιπτώσεις ο άνθρωπος ζει ένα αίσθημα πληρότητας, που θα τη χαρακτήριζα ηδονή. Δημιουργεί κόσμους και πλάσματα – κατακτά τον ήδη δημιουργημένο κόσμο. Ο καλλιτέχνης και ο επιστήμονας, ο καθένας από την πλευρά του, υποσυνείδητα, ακόμη κι αν είναι άθεος, αισθάνεται θεός. Δε χρειάζεται λοιπόν το Θεό –μα υπάρχει άλλος Θεός εκτός από τον εαυτό του;

«Αν υπάρχει Θεός, πώς είναι δυνατόν να μην είμαι εγώ ο Θεός;» και «γιατί ο Ιησούς να είναι ο Υιός του Θεού και όχι εγώ;» ήταν ο πειρασμός του Ρώσου ζωγράφου του Παρισιού Σέργιου Σαχάρωφ (Μόσχα 1896 – Έσσεξ Αγγλίας 1993), που, μετά από περιπλανήσεις ανά τον κόσμο και μακρά θητεία στον υπερβατικό διαλογισμό [ινδικής προέλευσης μυστικιστική μέθοδος που διαδόθηκε στη δύση από τον Μαχαρίσι(1)], ανακάλυψε την ορθοδοξία και έγινε, με αγωνία και δάκρυα, ο μεγάλος σύγχρονος άγιος Πατέρας της Εκκλησίας Σωφρόνιος του Έσσεξ.

Γι’ αυτό καλλιτέχνες και επιστήμονες είναι τόσο εύκολο να γίνουν άθεοι, δεϊστές (2) ή αγνωστικιστές, μερικές φορές μάλιστα να κινηθούν προκλητικά ενάντια στην καθιερωμένη θρησκευτικότητα –γιατί, όσο κι αν νιώθουν θεοί, δε μπορούν να ξεπεράσουν το γεγονός ότι είναι θνητοί.

Αυτό το αίσθημα πληρότητας του επιστήμονα και του καλλιτέχνη ισχυρίζομαι ότι είναι ένα γήινο υποκατάστατο του αισθήματος ουράνιας πληρότητας, που βιώνει ο άνθρωπος όταν έρθει σε επαφή με το Θεό. Έτσι η τέχνη και η επιστήμη γίνονται υποκατάστατα της θρησκείας, με μία έννοια γίνονται θρησκείες. Γι’ αυτό ο άνθρωπος μπορεί να εθιστεί σ’ αυτές, να τους αφοσιωθεί μέχρι μονομανίας, να τις υπηρετήσει ακόμη και παραμελώντας ή καταστρέφοντας τον εαυτό του ή και άλλους. Οι περιπτώσεις είναι πολλές και γνωστές: «καταραμένοι» ποιητές, ιδιόρρυθμοι, περιθωριακοί λογοτέχνες και καλλιτέχνες που συχνά παραφρονούν ή αυτοκτονούν, επιστήμονες αποκομμένοι από τους ανθρώπους, επιστήμονες που συμβάλλουν με τις έρευνές τους στη δημιουργία μηχανών εξόντωσης, στον έλεγχο της ανθρώπινης σκέψης και συμπεριφοράς, στην καταστροφή του περιβάλλοντος, και δε λένε «όχι, φτάνει ώς εδώ!».

Ο σύγχρονος πολιτισμός, έχοντας εξορίσει το Θεό, πάσχει σε μεγάλο βαθμό απ’ αυτή τη μορφή ειδωλολατρίας. Η τέχνη και η επιστήμη είναι γι’ αυτόν «ιερές», δεν πρέπει να έχουν όρια, αλίμονο σ’ εκείνον που θα τις προσβάλει. Ό,τι κι αν κάνει η τέχνη, της είναι επιτρεπτό (3), όπου κι αν φτάσει η επιστήμη, της είναι επιτρεπτό. Όχι όρια στη γνώση, έστω και με τίμημα την καταστροφή του πλανήτη!

Η ιδέα ότι η επιστήμη πρέπει να εξελίσσεται συνεχώς, με την προϋπόθεση απλώς να χρησιμοποιείται σε «σωστές» εφαρμογές, είναι αυταπάτη. Είναι βέβαιο ότι κάθε νέο επίτευγμα χρησιμοποιείται κυρίως για κακό. Δεν υπηρετεί τον άνθρωπο, ο άνθρωπος το υπηρετεί, πράγμα απόλυτα φυσικό, γιατί λειτουργεί ως πιστός μιας θρησκείας. Πρόκειται για μια θεότητα που του δίνει δύναμη, με το ακατανίκητο αίσθημα θεϊκής πληρότητας. Προχωρεί λοιπόν την «καθαρή» τέχνη και την «καθαρή» επιστήμη –ο ίδιος δεν έχει κακό σκοπό, απλώς δεν διαχειρίζεται τα επιτεύγματά του, τα οποία παίρνουν άλλοι, συνήθως πολυεθνικές χωρίς ηθικούς φραγμούς, και τα διαχειρίζονται όπως θέλουν.

Εκείνος δε σταματά, δε μπορεί να σταματήσει. Ο μόνος τρόπος να σταματήσει είναι να φύγουν η τέχνη και η επιστήμη από το κέντρο της ζωής του. Να πάρουν τη θέση που τους αρμόζει, ως δευτερεύουσες ενασχολήσεις στην υπηρεσία του ανθρώπου. Μόνο που αυτό θα πρόσβαλλε τα ίδια τα θεμέλια του σύγχρονου πολιτισμού, που επιδιώκει και επιβάλλει, με κίνητρα σκοτεινά και όχι αγαθά, τη «συνεχή ανάπτυξη» –και μάλιστα την ξέφρενη, ακόρεστη, άπληστη ανάπτυξη, στα προϊόντα της οποίας έχουν εθιστεί και οι ψυχικά εξαντλημένοι καταναλωτές.

Υπάρχουν επιστήμονες και καλλιτέχνες που έρχονται αντιμέτωποι με τις όψεις αυτές του σύγχρονου πολιτισμού. Πολλοί απ’ αυτούς είναι ακτιβιστές, άλλοι είναι διάσημες προσωπικότητες που ασκούν κριτική (όπως ο Νόαμ Τσόμσκι ή ο Μάικλ Μουρ), έχοντας κι εκείνοι την ιδέα ότι ανώτερος στόχος είναι «να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο». Γενικά, μέσα στα πλαίσια του σύγχρονου πολιτισμού, απορρίπτεται ως «μύθος» ο σημαντικότερος παράγοντας, που θα μπορούσε να σώσει τον ίδιο τον πολιτισμό, τον κόσμο και φυσικά τον άνθρωπο: η αγιότητα.

Σημειώσεις

(1) Βλ. π. Σεραφείμ Ρόουζ, Η Ορθοδοξία και η θρησκεία του μέλλοντος, Μορφή εκδοθείτω 2006, σελ. 82-88. 

(2) Σημείωση "Νεκρού": Δεϊσμός (Deismus): η ιδέα ότι υπάρχει κάποιο «Υπέρτατο Ον», δημιουργός του σύμπαντος, που όμως δεν έχει πια καμία σχέση με τον κόσμο και ο άνθρωπος δε μπορεί να επικοινωνήσει με Αυτό. Η ιδέα αυτή, ως γνωστόν, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς ανάμεσα στους Διαφωτιστές. Αφήνει τον άνθρωπο ελεύθερο να παριστάνει το υπέρτατο ον, αυταπατώμενος πως δε μπορεί να έχει επικοινωνία οποιουδήποτε είδους με το Θεό και επιπλέον ξεγελώντας τον εαυτό του ότι δεν είναι άθεος.

(3) Σημείωση "Νεκρού": Παρόλο που κι εδώ ενίοτε παρατηρείται ένα είδος ιδιότυπου φονταμενταλισμού, όταν η τέχνη προσκρούει σε άλλες «ιεροποιημένες» αξίες του σύγχρονου «μη θρησκευτικού» πολιτισμού. Προ ολίγων ετών προσκλήθηκε σάλος στα ΜΜΕ και το διαδίκτυο για τη δημιουργία (σε ναό της Θεοτόκου στην Αξιούπολη Κιλκίς) τοιχογραφίας, όπου ο Λένιν κόβει τα γένια του αγίου Λουκά του Ιατρού (μικρή αναφορά εδώ). Η παράσταση αυτή φυσικά συμβολίζει τους σκληρούς διωγμούς που υπέστη ο άγιος από το σοβιετικό καθεστώς.

Η επίμαχη τοιχογραφία

Με αφορμή αυτό και άλλες καινοτόμες τοιχογραφίες του ναού [π.χ. να εικονίζονται ο Βάρναλης, ο Παπατσώνης, ο Παπαδιαμάντης, ο Μακρυγιάννης κ.ά. (χωρίς φωτοστέφανο, δηλ. όχι ως άγιοι, αλλά ως σημαντικοί φορείς του πολιτισμού της ρωμιοσύνης), ενώ, στην εικόνα με τον 12ετή Ιησού, αντί Εβραίων σοφών εικονίζονταν αρχ. Έλληνες] ακούστηκαν πολλές… κραυγές από ανθρώπους που σε κάθε άλλη περίπτωση τάσσονται ανεπιφύλακτα υπέρ του καλλιτέχνη! Κυρίως όμως διαξιφισμοί έγιναν επειδή θίχτηκαν οι αδελφοί μας κομμουνιστές για την «κατασυκοφάντηση» των πνευματικών τους πατέρων (κατανοώ το πρόβλημά τους, που είναι καθαρά συναισθηματικό – εκείνοι κατανοούν το πρόβλημα που έχουμε εμείς με πίνακες ή λογοτεχνήματα που θεωρούμε ότι λοιδορούν το Χριστό;). Υπήρξε λοιπόν σχετική απόφαση από την τοπική Εκκλησία να... ασβεστωθεί η εικόνα με το Λένιν και ίσως και άλλες που σκανδάλισαν (αγνοώ τι έγινε τελικά).

Φυσικά υπήρξε σχεδόν πλήρης απουσία κατανόησης του νοήματος των αγιογραφιών (κάποιος έγραψε ότι... ο Λένιν και ο Στάλιν αγιογραφήθηκαν ως άγιοι και προσκυνούνται), οι οποίες είναι ανάλογες με τις απεικονίσεις (α) αρχαίων φιλοσόφων σε παλιούς ορθόδοξους ναούς και (β) αυτοκρατόρων διωκτών του χριστιανισμού σε εικόνες αγίων μαρτύρων!

Ερωτώ λοιπόν: στην περίπτωση εκείνη δεν είχαμε λογοκρισία της τέχνης; Ο αγιογράφος εκείνος δεν ήταν καλλιτέχνης που δικαιούνταν να ζωγραφίζει ό,τι ήθελε; Κι όμως δεν είδα να υπερασπίζεται κανείς τη δική του ελευθερία έκφρασης...

[Ποια «ιεροποιημένη αξία» θίχτηκε στην προκείμενη περίπτωση; Αυτό που κάποιος αρθρογράφος εδώ, μιλώντας για άλλο θέμα, χαρακτήρισε «λατρεία των τοτέμ της αριστεράς». Δεν έχουμε τίποτε με την αριστερά. Οι απλοί Έλληνες αριστεροί, δημοκράτες στην πραγματικότητα, σε σκληρές εποχές διέσωσαν πολλά αγνά στοιχεία της ψυχής του ελληνικού λαού, πράγμα βέβαια που ήταν καθαρή χριστιανική επίδραση (βλ. όμως και εδώ). Γι’ αυτό και τα πιο δημιουργικά πνεύματα της αριστεράς (π.χ. Θεοδωράκης, Ρίτσος, Βάρναλης κ.π.ά.) αξιοποίησαν κατά κόρον την εκκλησιαστική-ρωμαίικη πολιτισμική κληρονομιά μας – δεν είναι τυχαίο που ο Βάρναλης βρήκε θέση σε ορθόδοξο ναό]. 

Ο ενδιαφερόμενος μπορεί να επιλέξει κάποιο άρθρο για την αθεΐα και τον αθεϊσμό από αυτό το εξαιρετικό αφιέρωμα.