Ερωτήσεις για τη Μετενσάρκωση

 

ΟΟΔΕ

του π. Μάξιμου από τη μονή Παραμυθίας Ρόδου

1. Πού και πώς αναπτύχθηκε αυτή η πίστη;

 

Η μετενσάρκωση είναι μία αρχαία θρησκευτική και φιλοσοφική διδασκαλία. Την υποστήριξαν πολλοί Έλληνες φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτωνας, οι πυθαγόρειοι, οι στωικοί και διάφορες αρχαίες θρησκείες. Σήμερα επιβιώνει κυρίως ως κεντρικό δόγμα στον Ινδουισμό και στο παιδί του, το Βουδισμό. 

Στην Ινδία, όταν έφθασαν οι Ινδοευρωπαίοι (όπως και στην Ελλάδα), βρήκαν τους πρώην κατοίκους και τους υποδούλωσαν. Οι κατακτητές, για να δικαιολογήσουν τη δική τους κυρίαρχη θέση, ανέπτυξαν τη θεωρία της μετενσάρκωσης. Έλεγχαν τους υπόδουλους: «Ζήστε ήσυχα, υπάκουα και ταπεινά και στην επόμενη ζωή θα ανεβείτε κοινωνικά. Προσέξτε, αν είστε άτακτοι και κακοί, θα κατεβείτε πιο χαμηλά, μέχρι και στο επίπεδο των ζώων και των φυτών». Εδραιώθηκε αυτή η διδασκαλία στην Ινδία από τότε μέχρι σήμερα. Οι εξαθλιωμένοι Ινδοί, που είναι η μεγάλη πλειοψηφία της χώρας δέχονται μοιρολατρικά την κακομοιριά τους και δεν έχουν κάνει ποτέ κάποια κοινωνική επανάσταση. Φταίγαμε, λένε, στην προηγούμενη ζωή και τώρα με τη φτώχεια και τη δυστυχία ξεπληρώνουμε.

     Τη διδασκαλία της μετενσάρκωσης σε διάφορες παραλλαγές της την πιστεύουν υπανάπτυκτες φυλές της Αφρικής, της Αυστραλίας, της ανατολικής Ασίας, και  όλης της Αμερικής.

     Στις αναπτυγμένες κοινωνίες τη μετενσάρκωση την πρεσβεύουν διάφορες γκουρουιστικές ομάδες και τα παραθρησκευτικά κινήματα της θεοσοφίας και του αποκρυφισμού.

2. Τι διδάσκει η μετενσάρκωση;

      Σύμφωνα με τη μετενσάρκωση οι ψυχές, όταν με το θάνατο  φεύγουν από το σώμα  τους, εισέρχονται στη σάρκα (μετενσάρκωση) κάποιου νεογέννητου ανθρώπου ή ζώου ή φυτού. Στο νέο σώμα η ψυχή ζει ανάλογα με την προηγούμενη ζωή της και προχωρεί στον εξαγνισμό και στην τελειοποίησή της. Το πού θα πάει η ψυχή, όταν ενσαρκώνεται, δεν προσδιορίζεται από κανένα Θεό, αλλά από τον απρόσωπο κοσμικό νόμο του «ντάρμα». Το δυναμικό της προηγούμενης ζωής, που προσδιορίζει την επόμενη ζωή, το λένε «κάρμα». Αν στην προηγούμενη ζωή ήταν ένας εγκληματίας, θα ενσαρκωθεί σ’ ένα ζώο, για να πληρώσει με τη δύσκολη ζωή του τις προηγούμενες αμαρτίες. Αν ήταν καλός άνθρωπος, θα γεννηθεί σε ανώτερο κοινωνικό επίπεδο, για να ετοιμασθεί και στο τέλος να εισέλθει μόνο η ψυχή του στο θείο, στο «μπράχμα», όπως το λένε. Στο «μπράχμα» εισερχόμενος ο άνθρωπος χάνεται ως πρόσωπο, όπως χάνεται το γλυκό νερό του ποταμού, καθώς εισέρχεται στην αλμυρή θάλασσα. Αν όμως δεν τελειοποιηθεί θα κατέβει τη σκάλα ανάλογα των αμαρτιών. Οι μετενσαρκώσεις λέγονται «σαμσάρα». Για να ξεφύγει κανείς από τις μετενσαρκώσεις, πρέπει να βρει ένα δάσκαλο, ένα γκουρού. Εκεί θα βοηθηθεί, θα φωτισθεί και θα τελειοποιηθεί. Λόγω της μετενσάρκωσης οι Ινδοί δεν αποδίδουν τιμή στο νεκρό σώμα και το καίνε.

      Οι εισαγωγείς της μετενσάρκωσης στην Ευρώπη και στην Αμερική λένε ότι στόχος δεν είναι η έξοδος από τη ζωή αυτή και η είσοδος στο «μπράχμα», αλλά η εκπλήρωση ανεκπλήρωτων επίγειων επιθυμιών. Οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες δεν αναφέρονται μόνο στους τομείς της πνευματικής εξέλιξης, αλλά και σε καταναλωτικά αγαθά (μήπως έχουμε προσαρμογή στον καπιταλισμό!).

3. Τι λέει η Εκκλησία για τη μετενσάρκωση;

Τη θεωρεί ανθρώπινο επινόημα. Πουθενά ο Χριστός δε δίδαξε κάτι τέτοιο, αλλά το αντίθετο. Σε μία διδασκαλία Του είπε: «έρχεται ώρα, κατά την οποία όλοι όσοι βρίσκονται στα μνήματα θα ακούσουν τη φωνή αυτού (του Υιού του Θεού) και θα βγουν αναστημένοι, οι καλοί για την παραδείσια ζωή και οι κακοί για την καταδίκη της κόλασης» (Ιω. 5,28-29). Εδώ βλέπουμε καθαρά ότι θα αναστηθούν όλοι και θα κριθούν. Δε θα περάσουν από μετενσαρκώσεις τελειοποίησης. Κι αλλού, όπου ο Χριστός διδάσκει για την κρίση, εξυπονοείται μία ζωή (Ματθ. 25,31-46). «Για τις καλοσύνες της ζωής σου», λέει ο Χριστός, «θα λάβεις ανταπόδοση στην κοινή ανάσταση» (Λουκά 14,14), κι όχι σε επόμενη επίγεια ζωή.

     Αν η μετενσάρκωση ήταν εκ Θεού, ο Χριστός δε θα ανάσταινε το Λάζαρο, την κόρη του Ιαείρου και το γιο της χήρας της Ναΐν. Για παρηγοριά θα έλεγε στους συγγενείς των νεκρών: «μη στενοχωριέστε, ο αδελφός σας ή τα παιδιά σας κάπου σύντομα θα ξαναγεννηθούν ή θα εισέλθουν στη θεότητα».

     Επίσης αν ίσχυε η μετενσάρκωση, ο Χριστός μετά το σταυρικό Του θάνατο δε θα έβρισκε κανέναν στον Άδη, όλοι θα ήταν στη γη, σε άλλο σώμα. Όμως ο Χριστός κήρυξε στον Άδη (Α΄ Πέτρου 3,19) και με την ανάστασή Του αναστήθηκαν πολλοί (Ματθ. 27, 52-53).

     Ο απόστολος Παύλος γράφει στους Κορίνθιους για την ανάσταση των νεκρών και λέει ότι το φθαρτό σώμα θα γίνει άφθαρτο και αθάνατο (Α΄ Κορ. 15,53-54). Σε άλλη επιστολή του ο ίδιος απόστολος γράφει: «επιφυλάσσεται στον άνθρωπο μια φορά να πεθάνει και μετά από αυτό θα ακολουθήσει η κρίση» (Εβρ. 9,27). Βλέπουμε πως ο απόστολος υποστηρίζει την ανάσταση και αφθαρτοποίηση του σώματος και τον ένα και μοναδικό θάνατο, κι όχι το άχρηστο σώμα και τους πολλούς θανάτους της θεωρίας της μετενσάρκωσης.

     Η δήθεν τελειοποίηση που προσφέρουν οι συνεχείς μετενσαρκώσεις, σχετικοποιούν τη θυσία του Χριστού και τη σωτηρία που πρόσφερε. Αφού τελικά σωζόμαστε με τις επαναλαμβανόμενες μετενσαρκώσεις, άσκοπα σταυρώθηκε ο Χριστός. Δηλαδή εδώ έχουμε μία εντελώς αντίχριστη διδασκαλία.

     Στο Νικόδημο, τον κρυφό Του μαθητή, ο Χριστός είπε ότι κάποιος σώζεται με την πνευματική αναγέννηση της βαπτίσεως (Ιω. 3,1-5), κι όχι με τις διαδοχικές μεταβάσεις  από σώμα σε σώμα.

     Στους Σαδδουκαίους, που αμφισβητούσαν την ανάσταση, ο Χριστός υπέβαλε την ερώτηση: «Δε διαβάσατε το λόγο του Θεού στον Μωυσή: Εγώ είμαι ο Θεός Αβραάμ και ο Θεός Ισαάκ και ο Θεός Ιακώβ;» και συνεχίζει ο Χριστός «ο Θεός δεν είναι Θεός νεκρών, αλλά ζωντανών» (Ματθ. 22,31-32). Οι Πατριάρχες της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ είχαν πεθάνει προ πολλού, είναι ζωντανοί κι όχι νεκροί. Είναι ζωντανοί ως ψυχές, κι όχι μετενσαρκωμένοι σε άλλα ανθρώπινα σώματα με άλλα ονόματα. Ο Χριστός στην παραβολή του πλούσιου και του φτωχού Λαζάρου παρουσίασε τον Αβραάμ στον Παράδεισο (Λουκά 16,23).

     Η θέση της μετενσάρκωσης, ότι δηλ. ο άνθρωπος μετά από αλλεπάλληλες μετενσαρκώσεις τελειοποιείται, δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι όλοι στο μέλλον θα σωθούν. Έτσι με την ελπίδα, ότι στις επόμενες ζωές θα ξεπληρώσουν το κακό που κάνουν τώρα και κάποτε θα φθάσουν στη θεότητα, πολλοί θα ζούσαν καθησυχασμένοι για τον αμαρτωλό τρόπο ζωής τους. Είναι εύκολο να πει κανείς: «Ας ζήσω σήμερα τη χαρά της αμαρτίας, κι ας ξεπληρώσω στην επόμενη ζωή».

     Η θέση της μετενσάρκωσης, ότι δηλ. η ψυχή του τελειοποιημένου ανθρώπου εισέρχεται στο μπράχμα και χάνεται ως πρόσωπο, έρχεται σε αντίθεση με την πίστη της Εκκλησίας για την κοινή ανάσταση των νεκρών και την αιώνια ύπαρξη των ανθρώπων ως ιδιαίτερων ψυχοσωματικών προσώπων.

          Μία από  τις αιρετικές απόψεις των Ωριγενιστών που καταδίκασε η Πέμπτη Οικουμενική Σύνοδος το 553 μ.Χ. ήταν και η παραδοχή της προΰπαρξης της ψυχής πριν από τη δημιουργία του σώματος κατά την κύηση. Αυτή η αιρετική άποψη υποκρύπτει τη μετενσάρκωση.

4. Υποκρύπτεται στην Αγία Γραφή η μετενσάρκωση;

 

Μερικοί υποστηρικτές της μετενσάρκωσης στηρίζονται αυθαίρετα στα λόγια του Ηρώδη, όταν έμαθε για το Χριστό και είπε ότι αναστήθηκε ο Ιωάννης ο Βαπτιστής (Ματθ. 14,1-2). Την ίδια γνώμη είχαν και άλλοι άνθρωποι σύμφωνα με τα λόγια των μαθητών του Χριστού, όταν ο Χριστός τους ρώτησε για ποιον τον νομίζουν οι άνθρωποι: άλλοι Τον νόμιζαν ως τον Ηλία, άλλοι ως τον Ιερεμία κι άλλοι ως έναν άλλο προφήτη (Ματθ. 16,13-15).

     Πίσω από τα κείμενα αυτά δε φαίνεται ότι εξυπονοείται η μετενσάρκωση, αλλά η ανάσταση ή ο ερχομός του Ηλία που ανέβηκε με το σώμα στους ουρανούς. Εξάλλου ο Ιωάννης ο βαπτιστής με το Χριστό ζούσαν ταυτόχρονα. Δεν είχε πεθάνει ο Πρόδρομος πριν γεννηθεί ο Χριστός, για να μετενσαρκωθεί. Για τον Ηλία υπήρχε η εντύπωση στους Φαρισαίους ότι πριν από τον ερχομό του Μεσσία θα έρθει πρώτα ο Ηλίας (Ματθ. 17,10). Υπέθεταν ότι ο Χριστός ήταν ο Ηλίας ως πρόδρομος του Μεσσία. Όταν οι μαθητές Τον ρώτησαν να τους μιλήσει για τη γνώμη των Φαρισαίων, τους είπε ότι ο Ηλίας ήλθε και κατάλαβαν οι μαθητές ότι εννοούσε τον Πρόδρομο (Ματθ. 17,11-13). 

Κι άλλη φορά ο Χριστός ταύτισε τον Ηλία με τον Πρόδρομο (Ματθ. 11,14). Ο προφήτης Μαλαχίας (4,3-5) γράφει για τον ερχομό του Ηλία πριν την ημέρα της παγκόσμιας κρίσης κι όχι πριν τον Μεσσία, όπως νόμιζαν οι Φαρισαίοι. Ο Πρόδρομος, κατά το Χριστό ήλθε με το χάρισμα του πνεύματος και τη δύναμη του προφήτου Ηλία, κι όχι ότι ήταν ο ίδιος ο Ηλίας. Αυτό το στηρίζουμε στα λόγια του αγγέλου στο ναό των Ιεροσολύμων προς τον Ζαχαρία, τον πατέρα του Ιωάννου του Προδρόμου (Λουκά 1,17). Ο άγγελος εξέφρασε το σχέδιο του Θεού. Όντως ο Πρόδρομος έφερε μετάνοια σε πολλούς Ιουδαίους και αποκατάσταση των σχέσεων γονέων και παιδιών. 

Ο Ηλίας, που θα έλθει πριν τη Δευτέρα Παρουσία του Χριστού, θα βοηθήσει να επιστρέψουν οι Εβραίοι της εποχής εκείνης στο σωστό δρόμο και να συμφιλιωθούν με τους προγόνους τους, πατριάρχες και προφήτες, που είναι κοντά στο Θεό. Όταν τον Πρόδρομο τον ρώτησαν οι απεσταλμένοι των Φαρισαίων τι είναι, ο Πρόδρομος ομολόγησε ότι δεν είναι ο Χριστός. Τον ρώτησαν πάλι: «ο Ηλίας είσαι;» και αποκρίθηκε όχι. Τον ξαναρώτησαν «ο Προφήτης είσαι;» κι αυτός πάλι το αρνήθηκε. (Ιω. 1,19-21). Αρνήθηκε ότι είναι ο Ηλίας, κι όχι  ότι δεν έχει το προφητικό χάρισμα του Ηλία. 

Στη μεταμόρφωση του Χριστού, ενώ είχε ήδη πεθάνει ο Πρόδρομος, εμφανίσθηκε ο Ηλίας ο ίδιος, κι όχι ως ο Πρόδρομος. Εάν είχε έρθει ο Ηλίας μέσα στο σώμα του  Προδρόμου, τότε πρέπει να είχε δύο σώματα, ένα στον ουρανό (του Ηλία) και ένα στη γη (του Προδρόμου). Πράγμα εντελώς παράλογο. Αν ίσχυε η μετενσάρκωση, δεν δικαιολογείται η ενσώματη άνοδος του Ηλία στον ουράνιο κόσμο, αφού το σώμα δεν έχει καμία αξία, κι ούτε η εμφάνισή του στη μεταμόρφωση, αφού ως τέλειος έπρεπε να είχε χαθεί μέσα στο θείο. Επίσης ο Μωυσής, πώς εμφανίσθηκε ο ίδιος; Δεν είχε μετενσαρκωθεί στο διάστημα των 1.250 ετών που μεσολάβησαν απ’ το θάνατό του ως την εποχή του Χριστού;

     Κάποιοι άλλοι οπαδοί της μετενσάρκωσης στηρίζονται στη θεραπεία του εκ γενετής τυφλού. Πριν τον θεραπεύσει ο Χριστός, τον ρώτησαν οι μαθητές Του: «Ποιος αμάρτησε, για να γεννηθεί τυφλός, αυτός ή οι γονείς του;». Και συμπεραίνουν απλοϊκά οι οπαδοί της μετενσάρκωσης: «Για να ρωτάνε αν αμάρτησε αυτός, υπονοούσαν στην προηγούμενη ζωή, γιατί γεννήθηκε τυφλός». Αυτό το ρώτησαν οι μαθητές, όχι γιατί πίστευαν στη μετενσάρκωση, αλλά γιατί υπήρχε η γενική εντύπωση πως ό,τι κακό συμβαίνει στη ζωή των ανθρώπων, οφείλεται σε αμαρτίες. Ας θυμηθούμε τον Ιώβ που οι φίλοι τού έλεγαν ότι αμάρτησε και τιμωρείται, ενώ η δυστυχία ήταν μία δοκιμασία της πίστεώς του προς το Θεό. Εξάλλου, αν ο Χριστός δεχόταν τη μετενσάρκωση, δε θα θεράπευε τον τυφλό, αλλά θα τον άφηνε έτσι, για να ξεχρεώσει τώρα το χρέος των αμαρτιών της προηγούμενης ζωής του και στην επόμενη να γεννηθεί σε καλύτερη κατάσταση!

     Δικαίωμα των οπαδών της μετενσάρκωσης να πιστεύουν ό,τι θέλουν. Δεν επιτρέπεται, όμως, να παραποιούν την Αγία Γραφή, για να στηρίξουν τη θεωρία τους. Η Αγία Γραφή σε κάθε σημείο της αναιρεί τη μετενσάρκωση.

5. Με την κοινή λογική πώς μπορούμε να δούμε τη θεωρία της μετενσάρκωσης;

 

Στη θεωρία της μετενσάρκωσης υπάρχουν πολλά λογικά κενά:

α΄) Ποιος προσδιορίζει την ποσότητα και ποιότητα του κάρμα, για να οδηγηθεί η ψυχή στην ανάλογη κατάσταση; Αυτό το κάρμα έχει στοιχεία ενός θεού. Θεό προσωπικό στο βουδισμό δε δέχονται. Θεοποιείται η φύση γενικά. Πίσω από αυτή την αφηρημένη ύπαρξη ή δύναμη ενοχοποιούν το άτομο για τη φτώχεια του, τις αρρώστιες του και τα ψυχικά ή σωματικά του ελαττώματα. Αυτός ο νόμος της εκδίπλωσης του κάρμα καταπιέζει τον άνθρωπο να δεχθεί την κατάσταση της ζωής του και να μην προσπαθήσει να ξεφύγει.

β΄) Όλοι οι άνθρωποι στη ζωή τους έχουν προβλήματα. Επομένως έχουν αμαρτήσει στις προηγούμενες ζωές. Κανείς όμως δε θυμάται τα σφάλματα αυτά, για να προσπαθήσει να μην τα ξανακάνει. Μα στη ζωή του ο καθένας δεν περνάει πειρασμούς, για να πέσει σε κάθε είδους αμαρτία; Αφού σε κάθε ζωή χρειάζεται να αγωνίζομαι για το πολύπλευρο καλό, τότε γιατί να ξαναγεννιέμαι και να αρχίζω από την αρχή; Δεν υπάρχει ενδεχόμενο, ένας που στην προηγούμενη ζωή του ήταν σε ένα τομέα καλός, στην τωρινή ζωή του να αμαρτήσει; Πόσοι καλοί άνθρωποι κάποια στιγμή στη ζωή τους δε χαλάνε και γίνονται εγκληματίες; Πολλές δυσκολίες της ζωής μας δεν προέρχονται από τις τωρινές αμαρτίες μας και ο Θεός τις επιτρέπει, για να μας οδηγήσει στη μετάνοια; Γιατί να λειτουργεί το κάρμα από ζωή σε ζωή, κι όχι από ηλικία σε ηλικία; Στη δυσκολία κανείς αναλογίζεται, μήπως έκανε κάποιο σφάλμα στο παρελθόν, και ο Θεός δεν τον προστάτευσε σ’ αυτόν τον τομέα; Πολλές δυσκολίες στη ζωή μας λειτουργούν αφυπνιστικά στην αναζήτηση του Θεού και γίνονται τελικά ευεργεσίες. Επίσης οι δυσκολίες ωριμάζουν τον άνθρωπο στην υπομονή και στην αγάπη.

     Τα θολά νερά του κάρμα αποκοιμίζουν τους οπαδούς του ή τους δημιουργούν ψεύτικες ενοχές, βλαπτικές για την ψυχολογία τους.

γ΄) Τα μωρά που πεθαίνουν, ποιο κάρμα εκπληρώνουν με τον πρόωρο θάνατό τους; Αυτά ούτε αμείφθηκαν, ούτε  τιμωρήθηκαν, για να διορθωθούν. Δεν πρόλαβαν. Πώς θα ζήσουν στην επόμενη ζωή; Μεταφέρουν το κάρμα και από άλλες ζωές;

δ΄) Έχουν όλα τα ζώα ψυχή; Σίγουρα δεν υπήρξαν όλα άνθρωποι, που τιμωρήθηκαν από το κάρμα τους, γιατί τα ζώα είναι πάμπολλα. Πώς θα διακρίνουμε τα ζώα, που προήλθαν από ανθρώπους; Υπάρχει στο λύκο κανένα γνώρισμα που να μας φανερώνει ότι υπήρξε κάποτε άνθρωπος; Ή τι πρέπει να κάνει ο λύκος, για να επανέλθει στην ανθρωπότητα; Μήπως η ζωώδης ζωή του ασυναίσθητα τον απαλλάσσει από τις ενοχές του κάρμα;

ε΄) Οι πρώτοι άνθρωποι πώς βρέθηκαν στη γη; Τους δημιούργησε το θείο, το μπράχμα; Σήμερα αυξάνεται ραγδαία ο πληθυσμός της γης. Οι νέες ψυχές δημιουργούνται από το Θεό. Δεν μπορεί ο Θεός να δημιουργεί κάθε στιγμή τις νέες ψυχές, όπως δημιούργησε και τις πρώτες;

στ΄) Στις μετενσαρκώσεις κάποιοι βελτιώνονται και κάποιοι χειροτερεύουν. Αυτό οφείλεται στην ελευθερία του καθενός. Ζεις σωστά, θα αμειφθείς στην επόμενη ζωή. Ζεις αμαρτωλά, θα τιμωρηθείς. Γιατί σε μία και μόνο ζωή να μην είναι δυνατή η σωτηρία ή η απώλεια; Χρειάζεται να ταλαιπωρείται ο καθένας στα σκαμπανεβάσματα των μετενσαρκώσεων; Προφανώς με τη μετενσάρκωση καταργείται η κόλαση, γιατί κάποτε όλοι σώζονται.

ζ΄) Όταν βοηθάς ένα τυφλό να πάει σπίτι του, έναν ανάπηρο να αλλάξει τα ρούχα του, ένα φτωχό να φάει, έναν που πνίγεται να σωθεί, κατά τη μετενσάρκωση του κάνεις κακό. Γίνεται αυτό, γιατί δεν τον αφήνεις να τιμωρηθεί εκπληρώνοντας το κάρμα του, ώστε στην επόμενη ζωή να ζήσει καλύτερα. Ο φιλάνθρωπος, υπάρχει φόβος γι’ αυτό που έκανε να συσσώρευσε αρνητικό κάρμα και να πληρώσει στην επόμενη ζωή. Μήπως σ’ αυτή τη νοοτροπία στηρίζεται η φτώχεια και η εξαθλίωση των εκατοντάδων εκατομμυρίων Ινδών;

η΄) Όταν κάποιος γεννηθεί με κάποια ασθένεια ή ένα σωματικό ελάττωμα, προφανώς πληρώνει αμαρτίες από την προηγούμενη ζωή. Αυτός δεν είναι σωστό να πάει στους γιατρούς να θεραπευτεί; Πρέπει να δεχθεί το πρόβλημά του ως μέσο καθάρσεως και να συμφιλιωθεί μ’ αυτό; Μήπως έτσι αχρηστεύουμε την ιατρική επιστήμη και την έρευνα να εξαλειφθούν οι κληρονομικές ασθένειες;

θ΄) Ένας με αρνητικό κάρμα γεννιέται σε χαμηλό κοινωνικό επίπεδο. Εκεί τον εκμεταλλεύονται οι των ανωτέρων καστών. Δεν τον αφήνουν να παντρευτεί άτομο ανώτερης τάξης ούτε να χρησιμοποιήσει τόπους και μέσα επιβίωσης των ανώτερων καστών. Αυτή η σκληρότητα και η ασπλαχνία των ανωτέρων συσσωρεύει σ’ αυτούς αρνητικό κάρμα. Μήπως έχουμε σισύφεια πορεία,   όπου κάποιος, ενώ ανεβαίνει με τις μετενσαρκώσεις, έρχεται στιγμή που από το σύστημα των καστών πάλι θα ξαναπέσει;

"Νεκρός": Δες και αυτή την εκτενή μελέτη της Ερευνητικής Ομάδας "Μυσταγωγία".