Ι
Η «ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ» ΚΑΙ «ΤΟ ΑΔΙΑΝΟΗΤΟ ΤΙΠΟΤΑ»
Ὅταν ἡ Ἑλλάδα εἰσῆλθε στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση ἡ ἐφημερίδα «Le Monde»
ἔγραφε: «Σήμερα εἰσῆλθε στὴν Εὐρωπαϊκὴ κοινότητα ἡ χώρα τῆς Φιλοκαλίας».
ἔγραφε: «Σήμερα εἰσῆλθε στὴν Εὐρωπαϊκὴ κοινότητα ἡ χώρα τῆς Φιλοκαλίας».
Ἡ Φιλοκαλία εἶναι ἕνα βιβλίο ποὺ πρωτοεκδόθηκε στὴ Βενετία τὸ 1782. Πρόκειται γιὰ συγκέντρωση ἐκλεκτῶν ἁγιοπατερικῶν κειμένων, γιὰ ὅσους ἀγαποῦν τὴν πνευματικὴ ζωή, τὴν οὐσιαστικὴ σχέση τους μὲ τὸν ζῶντα Θεό. Συγκεκριμένα κατὰ τὸν τίτλο τοῦ σημαντικοῦ αὐτοῦ βιβλίου, ποὺ χαρακτήρισε μία ἐποχὴ καὶ ἕνα τρόπο ζωῆς, ἀναφέρεται: «Φιλοκαλία τῶν Ἱερῶν Νηπτικῶν. Συνερανισθεῖσα παρὰ τῶν Ἁγίων καὶ Θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν, ἐν ᾗ διὰ τῆς κατὰ τὴν πράξιν καὶ θεωρίαν Ἠθικῆς φιλοσοφίας, ὁ νοῦς καθαίρεται, φωτίζεται καὶ τελειοῦται...». Μιλᾶμε λοιπὸν γιὰ φιλοκαλικὴ ἐποχή, φιλοκαλικοὺς πατέρες καὶ φιλοκαλισμό.
Οἱ συντάκτες τοῦ σπουδαίου βιβλίου καὶ τότε κατηγορήθηκαν ἀπὸ ὁρισμένους ὡς σκοταδιστὲς καὶ τοὺς προσῆψαν τὸ σκωπτικὸ προσωνύμιον Κολλυβάδες, γιὰ ἄλλη ὅμως αἰτία. Σήμερα, μετὰ ἀπὸ μελέτη, ἔκδοση κειμένων καὶ ἐκτίμηση ἡ ἐπιστήμη ἀποφαίνεται ὅτι τὸ ἔργο τους ἦταν λίαν ἀξιόλογο κι ἔδωσε πνοὴ νέα στὴν ὀρθόδοξη πνευματικὴ ζωή. Οἱ πρωτοστάτες τοῦ κολλυβαδικοῦ-φιλοκαλικοῦ κινήματος στέφθηκαν ὑπὸ ἁγιωνυμίας καὶ αὐτὸ λέει πολλά.
Οἱ συντάκτες τοῦ σπουδαίου βιβλίου καὶ τότε κατηγορήθηκαν ἀπὸ ὁρισμένους ὡς σκοταδιστὲς καὶ τοὺς προσῆψαν τὸ σκωπτικὸ προσωνύμιον Κολλυβάδες, γιὰ ἄλλη ὅμως αἰτία. Σήμερα, μετὰ ἀπὸ μελέτη, ἔκδοση κειμένων καὶ ἐκτίμηση ἡ ἐπιστήμη ἀποφαίνεται ὅτι τὸ ἔργο τους ἦταν λίαν ἀξιόλογο κι ἔδωσε πνοὴ νέα στὴν ὀρθόδοξη πνευματικὴ ζωή. Οἱ πρωτοστάτες τοῦ κολλυβαδικοῦ-φιλοκαλικοῦ κινήματος στέφθηκαν ὑπὸ ἁγιωνυμίας καὶ αὐτὸ λέει πολλά.
Μετὰ ἀπὸ διακόσια χρόνια καὶ πλέον ἔρχεται ὁ συγγραφέας Στέλιος Ράμφος, ποὺ πέρασε ἀπὸ διάφορα ἰδεολογικὰ ρεύματα, ν’ ἀμφισβητήσει τὴ φιλοκαλικὴ προσφορὰ μὲ τὸ νέο του βιβλίο: «Τὸ ἀδιανόητο τίποτα. Φιλοκαλικὰ ριζώματα τοῦ νεοελληνικοῦ μηδενισμοῦ». Ἂς σημειωθεῖ ὅτι κάποτε μᾶς εἶχε συγκινήσει μὲ γραφές του καὶ εἴχαμε μακρὲς συζητήσεις στὴν ταπεινή μας Καλύβη, μαζὶ μὲ τὸν Κώστα Ζουράρι.Νομίζω ὅτι ὁ κ. Ράμφος τὸ παρατραβάει τὸ σχοινὶ στὶς ἑρμηνεῖες, σχολιασμοὺς καὶ ἀναλύσεις του σὲ κείμενα ποὺ πλησιάζονται μ’ ἕνα ἐντελῶς ἄλλο τρόπο.
Ἐμμέσως πλὴν σαφῶς μᾶς λέει πὼς τὸ ἀντιδυτικὸ καὶ γνήσια ἀναγεννητικὸ κίνημα τῶν ἱεροπρεπῶν Κολλυβάδων, κατὰ τὸν Ἀλέξανδρο Παπαδιαμάντη, ἔφερε ὅλη τὴν κακοδαιμονία στὴν Ἑλλάδα. Οἱ φιλοκαλικοὶ πατέρες, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ φωστήρας τῆς Θεσσαλονίκης, ὁ νηπτικὸς Ἁγιορείτης, ὁ μέγας Θεολόγος, ὁ ἡσυχαστὴς καὶ διδάχος, ὅπως καὶ ὁ σοφώτατος καὶ πολυγραφότατος, ἀσκητὴς τοῦ Ἄθωνα, νεοησυχαστὴς Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης καὶ οἱ σὺν αὐτῷ μακάριοι ἄνδρες περιόρισαν τὴν Ἐκκλησία, τὴν ἔκλεισαν στὸ καβούκι της, τὴν ἔβγαλαν ἐκτὸς Ἱστορίας, ὥστε νὰ ταλαιπωρούμεθα ἕως σήμερα. Τὸ μόνο ποὺ δὲν λέει εἶναι ὅτι καὶ ἡ σημερινὴ οἰκονομικὴ κρίση προέρχεται ἀπὸ τὴν ἀκολούθηση τοῦ πνεύματος τοῦ ἡσυχασμοῦ. Ἡ προκλητική, βάναυση, ἀθεόφοβη, ὠμὴ καὶ ὑπερήφανη ἀπαξίωση τοῦ ἱεροῦ ἡσυχασμοῦ, τοῦ παλαμισμοῦ, τοῦ κολλυβαδισμοῦ καὶ φιλοκαλισμοῦ ἀγγίζει ἢ ξεπερνᾶ τὰ ὅρια τῆς αἱρέσεως;
Μάλιστα βρέθηκε καθηγητὴς τῆς Θεολογικῆς σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ὁ κ. Πέτρος Βασιλειάδης, γνωστὸς γιὰ τὶς μοντέρνες ἰδέες του, νὰ χαρακτηρίσει «συγκλονιστικὸ» τὸ βιβλίο τοῦ κ. Σ. Ράμφου κατὰ τοῦ ἡσυχασμοῦ.
Ὅτι ὁ ἡσυχασμός, λέει, βλέπει μόνο τὸ χθὲς καὶ ὄχι τὸ αὔριο καὶ δημιουργεῖ διχασμὸ στὴν ψυχή. Ὁ κ. Π. Βασιλειάδης τονίζει τὴ ρήση τοῦ κ. Σ. Ράμφου ὅτι οἱ
μελετητὲς τῆς Φιλοκαλίας σήμερα μετεωρίζονται «ἀνάμεσα σὲ οὐράνια προσδο-
κία καὶ ἀπογεμένη ἱστορικότητα».
Εἶναι λυπηρὸ νὰ γράφονται αὐτὰ τόσο εὔκολα καὶ αὐτὲς οἱ ἐντελῶς προσωπικὲς
ἑρμηνεῖες νὰ ἐπικροτοῦνται ἀπὸ Θεολόγους καὶ νὰ τὶς προσυπογράφουν˙ ὅτι ἡ Σύ-
νοδος τοῦ 1351 ἔθεσε ὁριστικὰ τὴν Ἐκκλησία στὸ χρονοντούλαπο τῆς ἱστορίας. Ἡ
ἱστορία ὅμως, πιστεύω, θὰ προσπεράσει τέτοιες ἰδέες. Ὁ κύριος τῆς ἱστορίας εἶναι ὁ Χριστὸς καὶ ἡ Ἐκκλησία εἶναι τὸ ζωντανὸ σῶμα Του. Αὐτὸς δίνει πνοὴ στὴν Ἐκκλησία καὶ στὸν κόσμο. Οἱ ἑρμηνεῖες τοῦ βιβλίου εἶναι τόσο πρωτότυπες, ὅσο παράξενες καὶ οἱ ὑψηλὲς πτήσεις του δημιουργοῦν ἰσχυρὲς πτώσεις καὶ ὁδηγοῦν σ’ ἕνα ἀδιανόητο τίποτε...
Ὅτι ὁ ἡσυχασμός, λέει, βλέπει μόνο τὸ χθὲς καὶ ὄχι τὸ αὔριο καὶ δημιουργεῖ διχασμὸ στὴν ψυχή. Ὁ κ. Π. Βασιλειάδης τονίζει τὴ ρήση τοῦ κ. Σ. Ράμφου ὅτι οἱ
μελετητὲς τῆς Φιλοκαλίας σήμερα μετεωρίζονται «ἀνάμεσα σὲ οὐράνια προσδο-
κία καὶ ἀπογεμένη ἱστορικότητα».
Εἶναι λυπηρὸ νὰ γράφονται αὐτὰ τόσο εὔκολα καὶ αὐτὲς οἱ ἐντελῶς προσωπικὲς
ἑρμηνεῖες νὰ ἐπικροτοῦνται ἀπὸ Θεολόγους καὶ νὰ τὶς προσυπογράφουν˙ ὅτι ἡ Σύ-
νοδος τοῦ 1351 ἔθεσε ὁριστικὰ τὴν Ἐκκλησία στὸ χρονοντούλαπο τῆς ἱστορίας. Ἡ
ἱστορία ὅμως, πιστεύω, θὰ προσπεράσει τέτοιες ἰδέες. Ὁ κύριος τῆς ἱστορίας εἶναι ὁ Χριστὸς καὶ ἡ Ἐκκλησία εἶναι τὸ ζωντανὸ σῶμα Του. Αὐτὸς δίνει πνοὴ στὴν Ἐκκλησία καὶ στὸν κόσμο. Οἱ ἑρμηνεῖες τοῦ βιβλίου εἶναι τόσο πρωτότυπες, ὅσο παράξενες καὶ οἱ ὑψηλὲς πτήσεις του δημιουργοῦν ἰσχυρὲς πτώσεις καὶ ὁδηγοῦν σ’ ἕνα ἀδιανόητο τίποτε...
Φιλοκαλία σημαίνει ἀγάπη τοῦ ὡραίου. Ὁ ὡραῖος εἶναι ὁ Χριστός. Ἡ σύνδεση μὲ τὸν Χριστὸ ὡραιοποιεῖ τὴ ζωή μας. Ἡ Φιλοκαλία μᾶς λέει πῶς θὰ ἐπιτευχθεῖ αὐτό. Ὁ Ντοστογιέφσκι λέει˙ ἡ ὡραιότητα θὰ σώσει τὸν κόσμο. Ἡ ὡραιότητα
εἶναι ὁ Χριστός. Ἰδιαίτερα σήμερα σὲ μιὰ ἐποχὴ ἐκκοσμικεύσεως καὶ ἀποστασίας ἔχουμε μεγάλη τὴν ἀνάγκη τοῦ ἡσυχασμοῦ, τῆς μελέτης τῆς Φιλοκαλίας, τῆς συνδέσεως μὲ τὸν Χριστὸ καὶ τὴν Ἐκκλησία Του.
ΙΙ
Η ΦΙΛΟΚΑΛΙΑ, Ο ΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ
τοῦ π. Νικολάου Λουδοβίκου*
Σὲ περιόδους μεγάλων κρίσεων στοὺς λαούς, ἡ κύρια ἐργασία τοῦ διανοουμένου ὀφείλει νὰ εἶναι ἡ ἀνάδειξη ἐκείνων τῶν στοιχείων τοῦ πολιτισμοῦ καὶ τῶν παραδόσεων ποὺ μποροῦν νὰ βοηθήσουν στὴν ἀνάταξη τῆς συλλογικῆς κατάθλιψης καὶ τὴν ἀναζωπύρωση τῶν ἑστιῶν δημιουργικῆς δράσης.
Αὐτὸ ἀκριβῶς ἔκαναν αἴφνης ἄνθρωποι σὰν τὸν Χέγκελ ἢ τὸν Γιάσπερς σὲ ἀντίστοιχα πολὺ δύσκολες στιγμὲς τοῦ ἔθνους τους. Ἄλλωστε τὸ νὰ κατηγορεῖ ἡ Ἰνδία τὸν ἰνδουισμὸ ἢ τὸ Ἰρὰκ τὸν μουσουλμανισμὸ γιὰ τὶς κακοτυχίες τους, αὐτὸ μόνο σὲ βαθύτερη παρακμή, λόγω ἀπελπισίας, θὰ μποροῦσε νὰ ὁδηγήσει. Σὲ στιγμὲς κρίσης, λοιπόν, ἀναζητοῦμε κατ᾽ ἀρχὴν τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα ποὺ ἐπιτρέπουν τὴν ἀναγέννηση καὶ τὴν ἐλπίδα. Ἄραγε αὐτὸ εἶναι ποὺ κάνει ὁ Στέλιος Ράμφος μὲ τὸ τελευταῖο του βιβλίο, ὅσο καὶ μὲ τὸ μπαρὰζ τῶν συνεντεύξεων ποὺ ἀκολούθησε;
Στὴν εἰκοσαετία ποὺ διδάσκω στὴν τριτοβάθμια θεολογικὴ ἐκπαίδευση, στὴν Ἑλλάδα καὶ στὸ ἐξωτερικό, ἔχω συναντήσει μόλις δυὸ ἢ τρεῖς ἀνθρώπους ποὺ ἔχουν διαβάσει ὁλόκληρη τὴ Φιλοκαλία. Τὸ βιβλίο αὐτό, ποὺ δημιουργήθηκε ἀπὸ μοναχοὺς γιὰ μοναχούς, ἐκδόθηκε μετὰ τὸ ’60 στὴν Ἑλλάδα καὶ διαβάστηκε γενικῶς ἐλάχιστα. Τὸ πρόβλημα ὡστόσο εἶναι πὼς τὸ περιεχόμενό του ἐλάχιστα ταυτίζεται μὲ αὐτὸ ποὺ προτείνει ὁ Ράμφος.
Κατ᾽ ἀρχὴν ἡ Φιλοκαλία δὲν περιέχει μόνο μιὰ ἀνθρωπολογία, ἀλλὰ σειρὰ ἀνθρωπολογιῶν, μὲ σημαντικὲς διαφορὲς μεταξύ τους, οἱ ὁποῖες ἀνταποκρίνονται στὴ μακρὰ ἐξέλιξη δεκατεσσάρων αἰώνων: εἶναι ἐντελῶς διαφορετικὴ ἡ Πλατωνίζουσα καὶ καθαρὰ νοησιαρχικὴ ἀνθρωπολογία καὶ γνωσιολογία τοῦ συγγραφέα τῶν ἀπόψεων τοῦ Ἀντωνίου ἢ τοῦ Εὐαγρίου (Νεῖλος ὁ Ἀσκητής), ἀπὸ τὴ μυστηριοκεντρικὴ ἀνθρωπολογία τοῦ Μάρκου τοῦ Ἀσκητῆ, ἢ τὸν ἐσωτερισμὸ τοῦ Μακαρίου, ἢ ἀκόμα, φυσικά, ἀπὸ τὸν μοντέρνο ψυχοσωματικὸ ὁλισμὸ τοῦ Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητῆ καὶ τὴν ἱερὴ σωματοκεντρικότητα τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ. Εἶναι ἐντελῶς παράδοξη ἄλλωστε ἡ θέση τοῦ Ράμφου πὼς ὁ ἀνατολικὸς χριστιανισμὸς δὲν διαθέτει καν ἀνθρωπολογία: ἡ ἀπόλυτη ἰσότητα καὶ ἀκεραιότητα τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ στὴ Δ’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, καθὼς καὶ ὁ μακρὺς ἀντι-μονοφυσιτικὸς ἀγώνας, ποὺ κατέληξε στὴ λαμπρὴ διατύπωση τῆς ἀπόλυτης ἐλευθερίας τῆς ἀνθρώπινης βούλησης, γιὰ πρώτη φορὰ στὴν Ἱστορία, στὸν Μάξιμο τὸν Ὁμολογητὴ καὶ τὴ Στ’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, ἐνάντια στὴν παθητικότητα τῆς βουδιστικῆς Ἀνατολῆς, θὰ ἀρκοῦσαν γιὰ νὰ τὸ ἀποδείξουν αὐτό. Ὑπάρχει μιὰ διαδικασία ὡρίμανσης τῆς ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας, τῆς ὁποίας τὰ ἴχνη φαίνονται καὶ στὴ Φιλοκαλία καὶ πρὸς τὴν ὁποία σήμερα στρέφεται τὸ ἐνδιαφέρον πολλῶν εἰδικῶν στὴ Δύση.
Πέραν αὐτῶν καμιὰ πρωτοκαθεδρία τοῦ αἰσθήματος δὲν ἐπιτρέπει ἡ Φιλοκαλία. Τόσο τὸ αἴσθημα ὅσο καὶ ὁ νοῦς περιορίζονται, στὴ διαδικασία τῆς προσευχῆς, τόσο ὅσο χρειάζεται γιὰ νὰ ἀποφευχθεῖ ἡ πιθανὴ εἰδωλοποιητική τους λειτουργία – κυρίως μάλιστα τοῦ αἰσθήματος! Παραμένει βεβαίως παράδοξη ἡ θέση τοῦ Ράμφου πὼς μηδενιστὴς εἶναι ὁ ἄνθρωπος τοῦ αἰσθήματος· κατὰ τὸν Χάιντεγκερ (στὸ ἔργο του γιὰ τὸν Νίτσε) αἰτία τοῦ μηδενισμοῦ εἶναι μᾶλλον, ἀντιθέτως, ἡ αὐτοτοποθέτηση τοῦ σκεπτόμενου ὑποκειμένου ὡς προϋπόθεση κάθε ἀντικειμενικῆς μεταφυσικῆς του Εἶναι – καὶ ἡ βούληση γιὰ δύναμη ποὺ ἀκολουθεῖ. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ αἰσθήματος δὲν εἶναι μηδενιστής, ἀντίθετα πιστεύει σὲ ἀξίες. Γίνεται μηδενιστὴς ὅμως ὅταν γίνει φίλαυτος, ὅταν χάσει δηλαδὴ τὴν κοινότητα. Ἀλλὰ αὐτὸς ὁ «θερμὸς» μηδενισμὸς θεραπεύεται μᾶλλον πιὸ εὔκολα ἀπὸ τὸν «ψυχρὸ» μηδενισμὸ τοῦ λογικισμοῦ.
Τὸ μεγαλύτερο ὅμως σφάλμα εἶναι τὸ νὰ ταυτίζει κανεὶς τὴ Φιλοκαλία μὲ τὸν ὀρθόδοξο χριστιανισμὸ ἐν γένει, ἢ ἀκόμα μὲ τὸν τρόπο βίωσης τῆς εὐχαριστιακῆς κοινότητας ἀπὸ μέρους τῶν πιστῶν ἀνὰ τοὺς αἰῶνες. Ὑπάρχει σχέση ἀλλὰ ὄχι ταύτιση. Πέραν αὐτοῦ, ἄλλωστε, γιὰ νὰ μείνουμε στὸ θέμα μας, ἡ Ἑλλάδα κατὰ τὸν τελευταῖο αἰώνα ὑπέφερε πολὺ περισσότερο ἀπὸ τὸν ἠθικισμό, τὸν εὐσεβισμὸ καὶ τὸν νομικισμὸ ποὺ ἔφεραν κάποιες ὀργανώσεις, παρὰ ἀπὸ τὴ Φιλοκαλία, ποὺ ἀγνοεῖ ὅλα τὰ παραπάνω!
Ποιά εἶναι τὰ στοιχεῖα τῆς Φιλοκαλίας ὅμως ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ βοηθήσουν μιὰ σύγχρονη ἀνθρωπολογία, ἡ ὁποία θὰ μποροῦσε ἐπίσης νὰ ὁδηγήσει καὶ σὲ ἱστορικὴ ἀνάπτυξη; Ἀναφέρω μερικὰ ἐπιγραμματικά: ἡ ἔμφασή της στὴν ἀνάγκη ρεαλιστικῆς αὐτογνωσίας (κάτι στὸ ὁποῖο περιλαμβάνεται καὶ τὸ ἀσυνείδητο), ἡ ἔμφαση στὴν ἀνάγκη κοινωνικοποίησης τοῦ φίλαυτου θελήματος, ὁ τελικὸς τονισμὸς τῆς ψυχοσωματικῆς ὑφῆς τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἡ ἀνάγκη ψυχοσωματικῆς μετοχῆς/συναλήθευσης τοῦ ἀνθρώπινου ὅλου, ἡ ἀποφασιστικὴ συναίρεση ἀτομισμοῦ-κοινωνικότητας καὶ σὺν-εὐθύνης ὅλων γιὰ ὅλα καὶ ὅλους. Δὲν εἶναι καλύτερα νὰ ἀρχίσουμε νὰ συζητοῦμε αὐτὰ παρὰ ὁτιδήποτε ἄλλο;
*Ὁ π. Νικόλαος Λουδοβίκος εἶναι ἀναπληρωτὴς καθηγητὴς στὴν Ἀνωτάτη Ἐκκλησιαστικὴ Ἀκαδημία Θεσσαλονίκης, ἐπικ. καθ. στὸ Ὀρθόδοξο Ἰνστιτοῦτο τοῦ Καίμπριτζ, ἐπίκ. καθ. στὸ Παν/μιο Οὐαλίας
Διαβάστε Φιλοκαλία εδώ και για τη Φιλοκαλία εδώ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου